Saga - 2016, Page 153

leyfi til að vera lausakona „eftir fornu fari“ (bls. 157). Það sýnir vel að um
aðra hugmynd hafi verið að ræða en þá sem tengist flakki og lausgöngurum
samtíma hennar, þar eð vísað er til lausamanna eða lausafólks sem greiddi
lausamennskutoll og sá fyrir sér sjálft. Sá tollur miðaðist við eignir sambæri-
legar við þær sem búandi menn áttu að hafa til að greiða af.
kannski mætti segja að með lausamennskubanninu 1783 hafi margir,
sem ekki höfðu fast framfæri, orðið að „lausgöngurum“. Lausamönnum 19.
aldar megi því hugsanlega líkja við lausgangara og flakkara fyrri alda
fremur en að bera þá saman við löglega lausamenn og það fyrirkomulag
sem hafði verið til frá miðöldum og gerði ráð fyrir fólki sem sá fyrir sér og
var háð sömu „skattleysismörkum“ og bændur. Merking hugtaksins lausa-
manns gæti því hafa verið önnur á 19. öld en á fyrri öldum, þótt um sama
heiti sé að ræða.
eitt sem vísar í þessa átt er hin sígilda umræða um iðni og leti, þar sem
hið síðarnefnda er tilefni sífelldra umræðna. Og sú umræða einskorðast ekki
við Ísland á þessu tímabili. Um letina hverfist mikið af rökræðunni um
skyldur og réttindi, tilvist lausamanna eða lausgangara. Þetta vekur spurn-
ingar um hver bar ábyrgð á letinni, einstaklingurinn eða þeir sem voru að
aga hann til, eins og áður var nefnt, og er gríðarlega áhugavert viðfangsefni.
Áhugavert er einnig að sjá vitnisburði um yfirlýst þekkingarleysi við
réttarhöld á þingum sýslumanna, eins og þegar verið var að spyrja sveit -
unga eftir lausamönnum í þeirra nágrenni (bls. 212–213). Merkilega fáir
könnuðust við lausamenn í sinni sveit, miðað við alla þá umræðu sem ann-
ars er að finna um skaðsemi þeirra á 19. öld og vandræði sem af þeim áttu
að hafa hlotist. Vitnisburðir úr skjölum Landsnefndarinnar fyrri 1770–71
staðfesta m.a. þessa sýn, en þar lýsa menn t.d. í bréfum sínum til nefndar-
innar hvernig lausamenn séu látnir óáreittir, jafnvel af sýslumönnum sjálf-
um.6 kannski tóku fleiri þátt í andófinu en andófsmennirnir sjálfir.
Sú staðreynd að svo virðist sem yfirvöld hafi séð í gegnum fingur með
ólöglega lausamenn, t.d. á seinni hluta 18. aldar, vekur þá spurningu hvort
leitin hafi raunverulega beinst að lausgöngurum en ekki lausamönnum.
Lausamennskubannið gæti kannski hafa verið notað eins og skattalagabrot
á mafíuna, sem leið til að koma böndum yfir lausgangara og flakkara en
ekki aðallega þá sem sáu fyrir sér utan vista. Vert væri að ræða nánar og
útfæra þetta samspil frekar milli lausamanna og lausgangara, m.a. að skoða
betur rökin fyrir því að líta á lausgangara og lausamenn sem einn hóp en
ekki tvo, eins og gert er í ritinu.
andmæli 151
6 Sjá t.d. Landsnefndin fyrri 1770–1771. I, bls. 365 (Ólafur Jónsson og Bjarni
Guðbrandsson, hreppstjórar í Miðfirði, rita greinargerð sem þeir nefna „Íslands
skaði og viðrétting“, án dags 1771. Lit. AA. No. 2.)
Saga vor 2016.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:09 Page 151