Saga - 2016, Side 155

Flakkað milli hópa
en hver var hreyfanleikinn á milli þessara hópa, vinnuhjúa, húsfólks og
lausafólks? Þarna var sjálfræðið í augsýn sem margir „andófsmenn“ úr hópi
þeirra fyrstnefndu sóttust eftir, en samt voru húsmenn bundnir ákveðnum
takmörkunum og lausamenn bannaðir eftir 1783. Samt voru margir „á lausu
gólfi“. Hverju sætti þetta og hvernig tengdust þessir hópar fólks?
Doktorsefni segir á einum stað í rannsókninni að menn hafi stundum
gerst húsmenn á milli lausamennsku og búskapar (bls. 188). Hvernig á að
túlka þennan óáreitta hóp utan vistarbandsins og utan hefðbundins búskap-
ar? Hér er um áhugaverðan þátt að ræða sem gæti tengst því sem doktors-
efni ýjar að á öðrum stað, að mismunandi reglur hafi gilt um lausamennsku
fyrir sveitir og þéttari byggðir, sem full ástæða er til að skoða nánar (bls.
176).
Þetta er sérstaklega áhugavert með hliðsjón af setningu landsagatilskip-
ana yfirleitt, þar sem þessi málefni komu oft fyrir innan stærri heildarlög-
gjafar í nágrannalöndunum, sérstaklega á tímabilinu frá siðaskiptum og
fram undir 1800. Á Íslandi náðist aldrei að setja alveg heildstæða landsaga-
tilskipun þótt atlaga hafi verið gerð að því bæði um 1720 og um 1770.
Raunar má líka líta á Bessastaðapósta frá 1685 sem slíka löggjöf. en mörg
ákvæði tengd landsaga og vinnulöggjöf tóku samt sem áður gildi í sértækari
reglum, m.a. húsagatilskipunin 1746 sem oft hefur verið nefnd.
Vikið er að rými í tengslum við gildissvið lausamennskubannsins frá
1783. Doktorsefni nefnir að sú tilskipun virðist hafa verið hugsuð meira fyrir
sveitirnar en hin þéttbýlli svæði, án þess þó að það hafi verið formlegt. ekki
hefur áður verið vakin athygli með þessum hætti á hinu landfræðilega rými
í samhengi við lausamennskulögin eða vinnulöggjöf fyrri alda á Íslandi yfir-
leitt. en það var sterkur þáttur í landsagatilskipunum nágrannalandanna,
t.d. Danmerkur og Þýskalands, þar sem sérstakar reglur giltu fyrir þéttbýli
og aðrar fyrir dreifbýli.
Landfræðilegt rými hefur lítið verið til umræðu í íslenskri sagn fræði í
þessu samhengi og er fengur að þessari umfjöllun. Hvort doktorsefni telji
vinnulöggjöfina gera beinlínis ráð fyrir þessum mun þegar kemur fram á 19.
öld kemur hins vegar ekki alveg skýrt fram, en svo var ekki á 18. öldinni. en
hvort einmitt iðkun reglnanna hafi verið með þeim hætti er áhugaverð
niðurstaða og efni í frekari rannsóknir, bæði fyrir 19. öldina og fyrri aldir.
erum við þá aftur komin að undanþágunum og að því hversu almenn eða
stéttlaus vistarskyldan hefur verið. Mig langar því að lokum að vekja máls
á samspili þessara þátta. Voru það hugsanlega andófsmenn með vistar óþol
sem urðu húsmenn? eða hvernig má líta á samspil þessara þriggja hópa,
vinnuhjúa, húsmanna og lausamanna?
andmæli 153
Saga vor 2016.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:09 Page 153