Saga - 2016, Side 163

hennar“ (bls. 38). Þetta er heimildaflokkur sem hefur m.a. að geyma dóma-
bækur, þingbækur, umburðarbréf sýslumanna og gjörðabækur sáttanefnda.
Til að finna málin notar doktorsefni Dómabókagrunn sýslumanna í Þjóð skjala -
safni Íslands sem lykil og finnur málin út frá þeirri greiningu sem þar
kemur fram. Þegar kemur að lestri og túlkun þessara heimilda er fjallað ítar-
lega um vandkvæði og fyrirvara sem nauðsynlegt er að setja og er sá hluti
afar mikilvægur fyrir fræðilega umræðu um heimildarýni af þessu tagi.
Í fyrsta lagi nefnir doktorsefnið sem yfir-fyrirvara að þar er um þvingaða frá-
sögn að ræða, ekki frásögn tilkomna af þörf til að tjá sig heldur vegna kröfu
sýslumanna um samtal innan réttarfarslegs samhengis (bls. 48). Undir þetta
eru sett fjögur lykilatriði sem hafa áhrif á mótun og merkingu textans:
• margradda eiginleikar textans
• frásögn sem afurð marglaga túlkunar margra aðila
• vitnisburðir um atburði og túlkun þeirra
• merking takmarkast af samhengi sem er að nokkru/miklu leyti
sköpunarverk lesandans
Í ljósi þessara fyrirvara um tilurð réttarfarsheimilda má spyrja: Voru aðrir
kostir í heimildavali sem hefðu e.t.v. hentað betur hinu anarkíska hornauga?
Lokaorð
Rannsókn doktorsefnis er vel upp byggð, hnitmiðuð og markviss, og fram-
setning efnis er í góðu jafnvægi. Skipulega er leitað svara við þeim spurn-
ingum sem fram eru settar. Meginniðurstaða rannsóknarinnar er sú að
undir sátar samfélagsins hafi ekki einungis verið viðtakendur þess taum -
halds yfirboðara sem fólst í framkvæmd laga, reglna og venja heldur hafi
einnig nýtt sér þau í eigin hag. Andóf þeirra, viðbrögð og atbeini hafi þar
með verið einn af áhrifaþáttunum í mótun félagsgerðar samfélagsins á 19.
öld sem ekki sé hægt að líta framhjá.
Sjálfstætt fólk: Vald og andóf á Íslandi á tímum vistarbands eftir Vilhelm
Vilhelmsson er mikilvægt verk á báðum þeim sviðum sem ég hef dregið
upp í þessari samræðu. Hún er áhrifarík greining á daglegu lífi alþýðufólks
á Íslandi, byggð á ítarlegri, vandaðri og frumlegri rannsókn á frumheimild-
um. Þar með hefur sannarlega bæst við nýtt viðamikið fræðirit sem einblínir
á vistarskyldu sem sagnfræðilegt viðfangsefni, aldarþriðjungi eftir að
Guðmundur Jónsson gaf út rit sitt Vinnuhjú á 19. öld.
Jafnframt felast í henni mikilvægar tilraunir til að beita nýlegum kenn-
ingum og aðferðum hugvísinda og félagsvísinda á frjóan og skapandi hátt.
Afurðin er vel og skipulega samsett og röklega vel upp byggð. Texti rit-
gerðarinnar er skýr og læsilegur án þess að gefa eftir fræðilega nákvæmni
og greinandi nálgun. Doktorsefnið er óhrætt við að velta upp göllum jafnt
sem kostum þeirra kenninga sem hann velur að nýta sér í greiningu sinni
andmæli 161
Saga vor 2016.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:09 Page 161