Saga - 2016, Page 170

uppskriftinni gerir Már stutta grein fyrir ráðstöfun dánarbúsins, m.a. hvort
eignir voru seldar á uppboði, hvort skráð sé (á svonefnda „lóðseðla“) hvað
hver erfingi fékk eða hvernig gæta skyldi hagsmuna erfingja á barnsaldri.
Uppskriftirnar eru birtar sem næst óbreyttar, þó felldar út óralangar upp-
talningar — 258 bækur rektorshjónanna á Hólavelli, bls. 229 — en bætt við
ef einstökum eignum er lýst nánar í uppboðsskrám eða á lóðseðlum.
Val hinna 96 dánarbúa er ekkert slembiúrtak heldur eru annars vegar
valin krassandi dæmi — stórríkt fólk eða örsnautt, dauðadæmdir sakamenn
eða eftirlýstir, fórnarlömb náttúruhamfara og hópslysa — hins vegar hvers-
dagslegri dæmi, dreifð á héruð og tímabil, um fólk á ýmsum aldri, af báðum
kynjum og af ólíkum stigum. ekki eru endilega valdar skýrar og vel
varðveittar uppskriftir heldur fær lesandinn líka að kynnast sködduðum
skjölum og óskilmerkilegri skráningu, sem vissulega skerpir tilfinninguna
fyrir eðli heimildaflokksins.
Í samræmi við upprunareglu skjalfræðinnar er bókinni skipt í 20 kafla
eftir heimildum, yfirleitt skiptabókum sýslumanna, frá „Gullbringusýslu
1722–1726“ til „Gullbringu- og kjósarsýslu 1818–1820“. Sé lesið í réttri röð
fær maður heimildirnar nokkurn veginn eftir tímabilum, oft nokkrar í röð
frá sömu sveit eða héraði. Heimildavísanir eru í inngangi bókarinnar, birtar
neðanmáls. einnig í inngangsorðum hverrar uppskriftar, en þær birtast sem
aftanmálsgreinar við hvern kafla. Aftanmálsgreinar eru nú aldrei hand -
hægar en sérlega óhentugt að dreifa þeim á 20 ófyrirsjáanlega staði í einni
bók. Frágangur allur virðist hins vegar mjög vandaður, eftir því sem
utanaðkomandi lesandi getur séð. Örfáar sýnilegar villur hafa sloppið gegn-
um prófarkalestur, einna lakast mismælið „tekjubil“ í yfirskrift töflu 5 sem
er um eignir en ekki tekjur.
Bókin er, eins og mikill hluti ritraðarinnar sem hún birtist í, gefin út
handa fólki sem vill nálgast fortíðina með því að lesa frumheimildir og
heimildir umfram allt um einstaklinga, líf þeirra og kjör. (Fyrstu 14 bindum
ritraðarinnar lýsti ég í Sögu XLVII:2 (2009), bls. 185–198.) Uppskriftir dánar-
búa eru að vísu embættisskjöl með embættistóni. Rödd hins látna er þögn -
uð, syrgjendur hafa ekki orðið, og textinn er lítið annað en upptalning eftir-
látinna eigna: búpenings, verkfæra, fatnaðar, bóka o.s.frv., hvert smá ræði
metið til fiska, álna eða skildinga. en þegar Már hefur rammað þessar upp-
talningar inn með sínum stuttorðu skýringum, þá er ótrúlegt hvað þær geta
gefið lesanda nærgöngula innsýn í líf og kjör hins látna og hans nánustu.
Þannig þjónar bókin með sóma sínum aðaltilgangi.
Útgáfustefna ritraðarinnar er hlédræg: lesandi öðlist bein kynni af heim-
ildunum sjálfum án þess að útgefandinn sé þar mjög sýnilegur milliliður.
Nýlegar heimildir eru jafnvel birtar meira og minna stafréttar, en 200–300
ára gamall ritháttur væri of hár þröskuldur fyrir lesendur þessarar bókar.
Már notar því nútímarithátt en vægilega, samræmir t.d. ekki þó dánarbú,
sterfbú, sé af og til kallað „sterbú“ eða „sterbbú“ og leyfir rithætti að undir-
ritdómar168
Saga vor 2016.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:09 Page 168