Gripla - 2021, Page 237
235
Skarðsá kemur skýrt fram að það var Þorlákur Skúlason Hólabiskup sem
hafði frumkvæðið að verkinu og bað Björn um að semja annál um innlend
tíðindi sem hæfist á árinu 1400.34 Samkvæmt formála Björns Jónssonar á
Skarðsá að Skarðsárannál vildu annálaritarar miðaldanna fræða landsmenn
um „tíðindi og tilburði, sem skeð hafa, ekki aleinasta innanlands meðal
þeirra, heldur og utanlands um alla Norðurálfu heimsins, eða svo langt
um heiminn, sem þeir hafa farið eður fregna fengið.“35 Þessi skilningur á
annálsforminu mótaði einnig annálaritun á 17. og 18. öld hjá mönnum eins
og Birni.
Annállinn var langt frá því að vera „nútímalegasta“ formið fyrir ritun
sagnfræðinnar á árnýöld og hefur Ingi Sigurðsson vakið athygli á því að í
Evrópu dró úr vægi annálsformsins á svipuðum tíma og stjarna þess fór
aftur að rísa á Íslandi.36 Annálsformið var ekki sjálfsagt val og beina mætti
sjónum betur að því af hverju menntamaður eins og Þorlákur Skúlason
skyldi vilja taka aftur upp frásagnarform sem svipaði til innlendra miðalda-
heimilda og brúaði bilið frá 15. öld til nútímans.
Hægt er að taka undir með Óskari Halldórssyni að fornmenntastefnan
átti mikilvægan þátt í valinu.37 Biskupinn og annálaritarinn túlkuðu verkið
sem endurreisn gamallar og göfugrar hefðar. Ef vel er að gáð í formála
Skarðsárannáls koma einnig fram aðrir og veraldlegri hagsmunir um sam-
skipti við útlönd, t.d. um réttindi gagnvart kaupmönnum og setningu
verslunartaxta. Þótt Björn gangi ekki svo langt að gagnrýna einokunar-
verslunarstefnu konungsins kallar hann á samheldni Íslendinga gagnvart
kaupmönnum til þess að verja innlenda hagsmuni þar sem annálar voru
til vitnisburðar um afturför í þeim málum.38 Björn hvetur m.a. lesendur
sína til að nota annálana til þess að bera saman réttindi Íslendinga á
dögum Sæmundar Jónssonar í Odda og Þorvaldar Gissurarsonar við skert
réttindi í verslunarmálum við upphaf 17. aldar. Frá þessum sjónarhóli
34 ÍA I, 47.
35 ÍA I, 45–46.
36 Ingi Sigurðsson, „Þróun íslenzkrar sagnfræði frá miðöldum til samtímans,“ Saga 38 (2000):
13–14.
37 Óskar Halldórsson, Bókmenntir á lærdómsöld: 1550–1770, ritstj. Sigurður Líndal
(Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 1996).
38 „Veldur og í mörgu hverju hér innanlands vanfylgi vor sjálfra og samheldisleysi, en það
sjáum vér Íslendingar, að samheldi hafa þeirra útlenzku menn (um kaupskapinn að tala) á
móti oss.“ ÍA I, 48.
TIL ÞESS ERU ILL DÆ MI AÐ VARAST ÞAU