Gripla - 2021, Side 248

GRIPLA246
sannleiksgildi frásagnarinnar sérstaklega mikið en framsetning hér er fyrst
og fremst sem dæmisaga um ógæfumanninn á Skagaströnd. Fast á eftir
fylgir Gnýs ævintýri (ff. 136r–38v) sem er dæmisaga þýdd úr miðensku.68
Taka má undir með skrifaranum í Lbs 1172 4to að sagan hefur eigin-
leika sjálfstæðrar dæmisögu og notar óhugnaðinn til þess að flytja við-
vörunarboðskap um alvarlegar afleiðingar þess að missa stjórn á skapinu
gagnvart þeim sem manni bar skylda til að ala upp og aga. Húsagi var
vissulega í höndum húsbóndans en átti að endurspegla guðdómlega
umhyggju fyrir lægra settu heimilisfólki og þar með mátti aldrei stíga yfir
mörkin milli yfirvegaðrar hirtingar og ofbeldis.69 Keimlíkan boðskap má
finna í samtímasögum um móðurina sem hótar eigin barni geldingu þar
sem hún missir þolinmæðina og beitir andlegu ofbeldi í stað þess að huga
að þroskaferli barnsins og styrkja það til þess að standa á eigin fótum. Svik
heimilisföðurins eru þó enn alvarlegri þar sem í lútherskum sið átti hann
að stuðla að sáluhjálp fjölskyldunnar. Hann leyfir skaðlegri breytni að við-
gangast hjá konu sinni í stað þess að áminna hana og þegar þessi hegðun
leiðir til dauða barna þeirra hjálpar hann henni ekki til þess að iðrast og
fá þar með sálarfrið og himnavist, heldur slær hana í hel. Saga Bjarna í
Efranesi er „illt dæmi“ um mann sem bregst hlutverki sínu sem höfuð fjöl-
skyldunnar og getur aðeins með ævilangri iðran bætt fyrir brotið.
Hugsanlegt er að ATU 1343* hafi borist til Íslands fyrir siðaskipti í
formi dæmisögu sem hefur ekki varðveist. Eins og Ásdís Egilsdóttir bendir
á er óhugnaðurinn í árnýaldarannálum þó oft annars eðlis en í dæmisögum
og jarteiknalýsingum frá miðöldum.70 Í eldri verkum gat óhugnaður verið
vettvangur til þess að sýna miskunn Guðs og aðstoð dýrðlinganna og
framkalla þannig von og gleði hjá lesendum, en svoleiðis viðsnúningur
á ástandinu var ekki í anda lúthersks rétttrúnaðar 17. aldar og finnst svo
sannarlega ekki í sögunni um Bjarna.
Skarðsárannáll var fyrst gefinn út í tveimur útgáfum árið 1774 í Hrapps-
ey. Önnur þeirra var ætluð íslenska markaðnum en hin var veg leg tvímálaút-
gáfa í tveimur bindum á íslensku og latínu. Í báðum Hrappseyjarútgáfunum
68 Sjá Jeffrey S. Love, Beeke Stegmann og Thomas Birkett, „Gnýs ævintýr,“ Opuscula 14
(2016): 25–87.
69 Loftur Guttormsson, Bernska, ungdómur og uppeldi, 58–59.
70 Ásdís Egilsdóttir, „Jarteinir eða furður, huggun eða ótti,“ Áhrif Lúthers: Siðaskipti, samfélag
og menning í 500 ár, ritstj. Hjalti Hugason, Loftur Guttormsson og Margrét Eggertsdóttir
(Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2017), 263–75.