Milli mála - 2022, Page 42
MILLI MÁLA
Milli mála 14/1/2022 41
Hvað varðar orðtakseðli orðasambanda þá bendir Burger á að
merkingarlegt orðtakseðli er stigbundinn eiginleiki fastra orðasam-
banda (Burger 2015; García-Page 1997, 1998, 2007; Corpas Pastor
1997; Almela Pérez 2006; Sverrisdóttir 2009, 157). Orðapör sem slík
búa hins vegar yfir litlu orðtakseðli. Hér er átt við það að yfirfærð
merking þeirra sé yfirleitt lítil sem engin. Dæmi um fast orðasam-
band með orðtakseðli er Jóna er flutt á mölina sem merkir ‚flutt í
höfuðstaðinn‘. Sú merking fæst ekki ef merking orðanna einhver
+ vera + flytja + möl er lögð saman heldur er merkingin yfirfærð.
Þessu er ekki þannig farið í setningunni Jóna er flutt í Hveragerði; hér
er engin yfirfærð merking og ekkert orðtakseðli til staðar, enda er
setningin ekki dæmi um fast orðasamband.
Festa í orðapörum er hins vegar mjög mikil. Með festu er
átt við þann eiginleika fastra orðasambanda að þau eru geymd í
tungumálinu sem eitt orð sem gripið er til (Burger 2015; García-Page
1997, 1998, 2008; Corpas Pastor 1997; Balzer 2008). Orðasambandið
lesa yfir hausamótunum á einhverjum þýðir ‚skamma‘ og eru orðin lesa
+ yfir + hausamótin fasttengd og koma fyrir í málinu í þessari
óhagganlegu röð og með áðurnefndri merkingu (Sverrisdóttir 2009,
153). Þegar um orðapör er að ræða þar sem mismunandi orð koma
fyrir er röð orðanna yfirleitt lítt breytileg, þ.e.a.s. að orðapörin búa
yfir mikilli festu, auk þess er auðvelt að þekkja gerð þeirra og oft
koma fyrir stuðlun eða rím (Burger 2015, 55; Almela Pérez 2006;
Luque Nadal 2017).
Orðapör eru alla jafna styttri en önnur föst orðasambönd. Þessi
einkenni ásamt mikilli festu gefa orðapörum ákveðna sérstöðu og
skýra að hluta hversu almenn notkun þeirra er. Fyrir kemur að
föstum orðasamböndum sé ruglað saman þar sem merking þeirra
er ekki alveg skýr, gerð þeirra er keimlík og þau eru e.t.v. notuð án
mikillar umhugsunar. Dæmi um þetta mátti heyra í fréttum RÚV
4. apríl 2022. Þar notaði þulur fasta orðasambandið að leggja árar í
bát í merkingunni ‚hjálpa einhverjum‘. Í lok fréttatímans var þetta
leiðrétt og jafnframt bent á að þarna hefði þuli orðið á messunni þar
sem ætlunin hefði verið að nota fasta orðasambandið leggjast á árarnar
með e-m sem merkir ‚aðstoða, hjálpa‘. Eins og gefur að skilja sköpuðust
líflegar umræður um þetta atvik á facebook-hópnum Skemmtileg
íslensk orð. Þá er oft erfitt fyrir málnotendur að átta sig á því hvaða
ERLA ERLENDSDÓTTIR OG ODDNÝ G. SVERRISDÓTTIR