Milli mála - 2022, Qupperneq 68

MILLI MÁLA
Milli mála 14/1/2022 67
Ameríku á seinni hluta nítjándu og fyrri hluta tuttugustu aldar að
standa í fyrstu orðvana frammi fyrir vel þekktum jafnt sem ókunnum
veruleika, en með lífi og leikni öðluðust flestir svo nýjan orðaforða og
fóru að geta bjargað sér við að nefna upp á ensku það sem þurfti. Í
grein sinni „Íslenska í Vesturheimi“ skilgreinir Gísli Sigurðsson (2017)
vesturíslensku sem sérstaka mállýsku og skýrir:
Tengslin við Ísland rofnuðu að mestu eftir að vesturferðir lögðust af í
byrjun 20. aldar og málnotkun meðal Vesturíslendinga þróaðist því án
tengsla við það mál sem talað var á Íslandi. Þess verður greinilega vart í
orðaforða sem endurnýjaðist ekki samhliða nýrri tækni vestra. Ensk töku-
orð urðu því nær einráð á því sviði eins og rannsóknir á vesturíslensku
hafa leitt í ljós.
Ýmislegt sem ekki hafði verið til heima á gamla Íslandi, en var
mikilvægur þáttur í daglegu lífi vestra, þurfti jafnframt að nefna.
Í sumum tilvikum var ekkert íslenskt orð á takteinum og þá var
hentugt að nota einfaldlega enska heitið. En oft var líka gripið til
enskunnar þótt íslensk orð væru til, eins og „treinið,“ sem þó var
þekkt sem „eimreið“ eins og sjá má af titli tímaritsins Eimreiðarinnar
(1895–1975), þrátt fyrir að „járnbrautarlest“ eða „lest“ hafi verið orðið
sem festist í sessi hérna megin hafs. Reyndar er skáldskapur Káins til
dæmis um að lántakan hafi alls ekki verið takmörkuð við stök orð,
heldur hafi heilu setningarnar og orðtökin verið fengin að láni. W.
H. Paulson (1920, V) segir í kynningu sinni á kviðlingum Káins að
það sé fjarri lagi að hann grípi til tökuorða þegar hann verði orðvana
á íslensku, „því honum er ekki stirt um íslenzkt mál. En hitt er það,
að ýmsar kringumstæður og atvik, gera það sem lýst er, ljósara og
fyndnara, þegar þessi orð eru brúkuð“. Þetta geta yngri kynslóðir
Íslendinga skilið og tekið undir, sem á ef til vill einhvern þátt í
viðvarandi vinsældum skáldsins.
Eina rannsóknin á vesturíslenskum tökuorðum frá samtíma Káins
er frá árinu 1903 þegar Vilhjálmur Stefánsson (1879–1973) birti grein
um ensk nafnorð í daglegu máli Íslendinga í Norður-Dakóta, þar sem
hann ólst upp. Rannsóknin beindist að kyni beygingarendinga sem
íslenskir íbúar í Dakóta bættu að jafnaði við ensk tökuorð, en hún
byggðist á hátt í 500 orða úrtaki. Vilhjálmur segir að jafnvel þótt
GUÐRÚN BJÖRK GUÐSTEINSDÓTTIR