Milli mála - 2022, Side 75

MILLI MÁLA
74 Milli mála 14/2/2022
upp úr súru.“ Sámur stelur áfengisflöskunum frá útúrdrukknum
kunningjum sínum: „og gleð mig svo sjálfan í góðvina hreysi /
„Gísi kreisi!““11 Hann kaupir sér frakka og er þá strax kosinn for-
seti félagsins sem heldur samkomuna þar sem bragurinn er fluttur,
en ef „orðinu skakkar“ við hann, þá tekur hann eitthvað „skrítið
til bragðs“; hann er „þyngstur“ en ekki „stærri“ en allir þarna, sem
myndi þýða með ensku tungutaki að hann ráði öllu en sé ekki að
sama skapi stórmannlegur í lund (Beck 1945, 45−48). Í þessari
dramatísku einræðu Sáms stendur Káinn líkt að verki og snill-
ingar á því sviði, samanber kvæðin „Porphyria’s Lover“ og „My Last
Duchess“ eftir Robert Browning og smásagan „The Tell-Tale Heart“
eftir Edgar Allan Poe. Káinn opinberar hversu lítilmótlegur Sámur
er með því að láta hann stæra sig af því að koma sér áfram með því
að leggjast lágt en spila sig stóran. Hér má ætla að frávik Káins frá
reglunni um að merkja tökuorð og tökuorðhluta með gæsalöppum
sé samstiga sýnilegri fyrirlitningu hans á þeim sem hann uppnefnir
Sám frá Urðarbæli.
Ef vesturíslenskur orðaforði er íhugaður með opnum huga í stað
vandlætingar verður fljótt ljóst að orðmyndanirnar eru alls ekkert
endilega til orðnar upphaflega vegna lélegs valds á íslenskri tungu.
Sýnilega er oft tvennt sem býr að baki. Annars vegar er líklegt að
myndast hafi orðaforði sem gerði fólki kleift að blóta eða tala opin-
skátt um viðkvæm málefni sín á milli án þess að vekja athygli heima-
manna. Hins vegar er sjáanleg óþægð eða kankvísi í myndun orðanna
og líklegt að vísvitandi hafi verið valin íslensk orð sem hljómuðu
líkt og enskan en höfðu ólíka merkingu, og gátu því vakið kátínu í
fyrstu, þótt þau yrðu svo eflaust viðtekin orðnotkun. Dæmið um „að
vera í borði“ og „að borða sjálfan sig“ er alveg sérlega lýsandi fyrir
þetta og sömuleiðis „að bíta“ fyrir „to beat“.
Káinn nýtir sér að fullu sveigjanleika vesturíslenskunnar þar sem
hún liggur á mörkum íslensku og ensku. Hann margfaldar merkingu
orða, eins og sjá má í mismunandi notkun hans á „að bíta“, og hann
11 „Gísi kreisi“ er afbökun á Jesus Christ, eins og Díses (hér framar). Richard Beck (1945, 48) skýrir
þessi sérkennilegu orð þó ekki með öðru en að þetta sé „blótsyrði (skrílsmál)“. Að sögn Séra
Magnúsar Jónssonar (1916, 63), sem var um skeið prestur í Íslendingabyggðum í Norður-Dakóta,
var orðið fangelsi, „jail,“ borið fram sem „geil“ á vesturíslensku, sem er þá sams konar hliðrun á
hljóðum. Væntanlega hefur þetta verið til að geta blótað Jesus Christ og talað um fangelsi án þess
að enskumælandi fólk skildi hvað um var rætt.
ENSKUGLETTUR KÁINS
10.33112/millimala.14.1.4