Úrval - 01.08.1956, Blaðsíða 31

UM NÝJA STRAUMA I SOVÉTBÖKMENNTUM
29
Gagnrýni og sjálfsgagnrýni
eru í sjálfu sér ekki ný fyrir-
brigði í Sovétríkjunum; opin-
bei-lega hafa menn ætíð verið
hvattir til slíks. Spurningin er
hvern eigi að gagnrýna, hver
eigi að gagnrýna og hve langt
megi ganga. 1 Moskvu ræddi ég
við ungan verkamann, sem var
hreykinn af því hve frelsi blað-
anna hefði aukizt eftir að Beria
var settur af. ,,Nú geta dag-
blöðin gagnrýnt alla, án tillits
til stöðu,“ sagði hann. ,,Ég er
viss um, að þegar Molotov og
Krutsjef hittast, gagnrýna þeir
hvor annan.“ ,,En ef yður lang-
ar nú til að gagnrýna Molotov
í blöðunum,“ sagði ég, ,,og láta
í ljós það álit, að setja bæri
hann af, munduð þér geta það?“
Hann glápti á mig orðlaus og
fölnaði upp við tilhugsunina.
Samt gerist það í nýútkom-
inni sögu, að þegar lítill dreng-
ur kallar frænda sinn heimsk-
ingja, segir stjúpfaðir hans:
„Alveg rétt. Þetta er það sem
kölluð er réttlát gagnrýni."
Móður drengsins ofbýður þetta.
„Það er fráleitt,“ segir hún, ,,að
börnum sé leyft að gagnrýna
fullorðið fólk. Ef þau eru einu
sinni fai'in að gagnrýna okkur,
hvernig eigum við þá að fara
að því að aia þau upp ? Þau
verða að bera virðingu fyrir
okkur.“ „En hvernig getur hann
borið virðingu fyrir ónytjungi
eins og frænda sínum?“ „Hann
verður að gera það. Sú hugsun,
að fullorðinn maður geti verið
ónytjungur má ekki komast
inn í kollinn á honum.“ Það
kann að vera rangt að álykta
að pólitísk hugsun sé á bakvið
þetta samtal. En ef myndin er
heimfærð uppá Rússland, þá má
geta þess, að á Stalíntímunum
voru börn hvött til að gagn-
rýna hvert annað fyrir að fram-
kvæma ekki fyrirmæli skóla-
stjóra síns af nægilegri ár-
vekni. Nú gagnrýna þau bekkj-
arumsjónarmennina, jafnvel
aðstoðarskólastjórana, og fyrr-
verandi skólastjóra kalla þau
heimskingja. Vera kann að
þetta nái skammt og mikið vanti
á að skólastjórinn, sem raun-
verulega situi' að völdum, sé
gagnrýndur. En þeirri hug-
mynd, að fullorðið fólk geti
verið ónytjungar, hefur verið
lætt í huga barnanna, og það
skapar að minnsta kosti grund-
völl fyrir fjörugri umræður.
Hér er dæmi til að sýna mis-
muninn: I bókinni Far from
Moscow, sem var metsölubók
1949, er sagt frá hetjulegum
forstjóra iðjuvers, sem tendrar
brennandi áhuga starfsfólks
síns þannig að það þolir fús-
lega líttbærilegar aðstæður til
þess að geta framkvæmt ofur-
mannlegt verkefni, sem Stalín
hafði falið þeim. Enginn í
hópnum efaðist um að fyrir-
skipun Stalíns væri rétt eða að
yfirmenn þeirra framkvæmdu
hana á réttan hátt: hið eina
sem angraði samvizku þeirra
var, hvort þeir legðu sig alla