Úrval - 01.08.1956, Blaðsíða 41

VOGREK, SEM ER GULLI VERÐMÆTARA
39
ur á ýmsum öldum verið notað
sem lyf, ástardrykkur, fæðuteg.
und og krydd í vín, og auk þess
til ilmvatnsgerðar. Einkennileg-
ast af öllu er þó það, hvernig
mönnum hefur getað dottið í
hug að nota ambur í svo marg-
víslegum tilgangi. Hve langan
tíma tók t. d. að uppgötva, að
bæta mátti bragð ákveðinna vín-
tegunda með því að nota rétt
magn af því á réttan hátt? -—
Saga ambursins er sveipuð jafn.
miklum leyndardómum og efnið
sjálft.
Vitað er, að frá upphafi 11.
aldar og fram á 16. öld, var tal-
ið að ambur væri steinefni, eins-
konar jarðbik. Fornir gullgerð-
armenn fullyrtu meira að segja
að það yrði til í gosum á mar-
arbotni. Þessi misskilningur olli
því, að menn töldu ambrið skylt
venjulegu rafi, sem er orðið til
úr steingerðum trjám. Menn
héldu þannig í fyrstu að ambrið
væri steintegund, síðan töldu
menn það vera úr jurtaríkinu,
en engum datt í hug að það væri
efni úr dýraríkinu. Við vitum
ekki með vissu hvenær menn
komust að raun um uppruna
ambursins, en á öndverðri 17.
öld komust menn á þá skoðun,
að það væri komið úr hvölum.
En tiltölulega stutt er síðan
menn gerðu sér fulla grein fyrir
hverskonar efni ambrið er, enda
var ekki unnt að afla vitneskju
um það fyrr en þekkingin á
hvölunum óx. Það er nú kunn-
ugt, að ambur myndast aðeins
í búrhvölum. Þeir eru stærstir
af tannhvölunum og geta orðið
allt að 20 metrum á lengd og
vegið sextíu smálestir full-
vaxta. Þeir, sem hafa lesið
„Moby Dick“, vita að það eru
engar ýkjusögur sem sagðar
hafa verið af lævísi, grimmd og
ofsa þessara risadýra. Fáar
skepnur hafdjúpanna eru ó-
árennilegri en búrhvalirnir með
hin geysistóru, tunnulaga höfuð
full af fljótandi feiti og tvö-
falda röð af hvössum fjögurra
þumlunga löngum tönnum. Búr-
hvelin lifa enn hinu ævintýra-
lega lifi sínu tiltölulega óáreitt
af mönnum, þau kafa hafdjúp-
in eftir fæðu og verða oft að
heyja ógurlega bardaga við risa-
kolkrabba, sem þau lifa aðal-
lega á. Búrhvelin geta kafað
afar djúpt, enda ráðast þau á
kolkrabbana niðri við botn, þar
sem þeir hafast við í gjótum og
sprungum. Kolkrabbarnir snú-
ast venjulega til varnar, enda
eru höfuð hvalanna oft skrám-
uð og tætt áður en hinir risa-
stóru kjálkar lykjast um fórn-
ardýrið. Hvalurinn bítur fálmar-
ana í sundur og gleypir búkinn.
Nokkru seinna tekur ambrið að
myndast. — Af einhverjum
óþekktum ástæðum verður hvöl-
unum stundum ekki gott af kol.
krabbaátinu, sem er þeim þó
eðlilegt. Hinir hvössu goggar
kolkrabbans erta innýfli hval-
anna nægilega mikið til þess, að
hið eftirsótta vaxkennda efni
tekur að myndast. Hvalurinn