Læknaneminn - 01.04.1996, Page 89

péfimmtíuogþrír...
Rut Valgarðsdóttir
Stöðugleiki erfðaefnisins er undirstaða lífsins.
Erfðaefnið þarf að vera nægilega stöðugt til að við
getum eignast afkvæmi sem bera eiginleika okkar
og til þess að við verðum ekki snemma á lífsleiðinni
útsett af æxlum en frumur í æxlisvexti einkennast
einmitt m.a. af óstöðugu erfðaefni og uppsöfnun
stökkbreytinga. Til að viðhalda stöðugleika erfða-
efnisins þurfa frumur líkamans að vera við því bún-
ar að bregðast við skemmdum á erfðaefninu. Við-
bragð frumunnar felst í því að stöðva frumuskipt-
ingu til að hindra að gallað erfðaefni festist í sessi
og gera við skemmdirnar. Ef skemmdirnar eru of
miklar eða viðgerð misferst á einhvern hátt, deyr
fruman stýrðum frumudauða (apoptósu). Stjórn-
un á þessum viðbragðsferlum er ákaflega flókin en
rannsóknir benda til þess að prótein sem kallast
p53 leiki lykilhlutverk í þeim öllum. Þetta er ástæð-
an fyrir því að p53 rannsóknir hafa orðið mjög fyr-
irferðamiklar á undanförnum árum og sýnir mikil-
vægi þess að vísindamenn á ýmsum sviðum líf- og
læknavísindanna veiti niðurstöðum þeirra athygli.
HVAÐ ER ÞETTA P53?
p53 er gen sem skráir fyrir p53 próteininu.
Próteinið vegur 53 kílódalton og er nafnið dregið af
því. Nafn próteinsins lætur vissulega lítið yfir sér en
með réttu mætti kalla það erfðavörð eða jafnvel
sameindalöggu. p53 próteinið fannst árið 1979 í
tengslum við rannsóknir á ummyndun fruma í
rælct með krabbameinsmyndandi veirum. Þar sem
p53 var aðeins eitt af mörgum próteinum sem
þannig voru uppgötvuð á þessum tíma liðu 10 ár
Rut er líffrœðingur og starfar á Rannsóknastofu
Krabbameinsfélagsins í sameinda- ogfrumulíffraði.
áður en verulegur áhugi vaknaði á því. Á þeim tæp-
um tuttugu árum sem liðið hafa frá fundi p53 hef-
ur komið í ljós að það gegnir margbrotnara hlut-
verki í frumunni en menn gátu ímyndað sér og til
að undirstrika mikilvægi þess var það valið sameind
ársins 1993 af vísindatímaritinu Science.
HVAÐ GERIR P53?
Grunnhlutverk p53 próteinsins felst í að stýra
umritun og virkni ýmissa gena og próteina. Um-
ritunarstjórnunin byggir á því að p53 próteinið
binst sérhæft við stýriröð ákveðinna gena og virkar
þar sem einskonar segull sem dregur að sér umrit-
unarflókann og leiðir þannig til þess að genin eru
umrituð. Með beinum samskiptum við TATA-box
háð umritunarkerfi getur p53 einnig hindrað um-
ritun ákveðinna gena. Þá binst p53 ýmsum
próteinum og hefur þannig áhrif á virkni þeirra.
Undir eðlilegum kringumstæðum situr p53
próteinið álengdar og tekur að því er virðist ekki
þátt í daglegri umsýslan frumunnar. Þannig hefur
líka komið í ljós að mýs sem fæðast án p53 gens
(p53-knockout mýs) þroskast á eðlilegan hátt.
Alltaf er þó eitthvað af p53 próteini til staðar í um-
fryminu, genið er sífellt umritað í litlu magni en
umsetning þess er mjög hröð í frumunni og því
safnast próteinið eklci upp við eðlilegar aðstæður.
Þegar skemmdir verða á erfðaefninu, t.d. af völd-
um geislunar eða krabbameinsvaldandi efna, tekur
p53 hinsvegar til sinna ráða. Við þær aðstæður
eykst magn p53 próteinsins verulega og líftími þess
einnig. Ekki er þekkt hvað kemur þessu viðbragði
p53 af stað en próteinið tekur nú til við að virkja
nauðsynleg gen og prótein sem stöðva DNA eftir-
myndun og frumuskiptingu en örva skerðibútavið-
gerð. Stundum dugar þó viðgerðin ekki til og þá,
LÆKNANEMINN 70 1. tbl. 1996, 49. árg.