Læknaneminn - 01.04.1996, Side 110

Útlimaáverkar
in geta annars vegar verið utanvið liðinn, extraart-
icular (supracondylar, mynd 21) eða inní liðinn,
intraarticular (uni- eða bicondylar, mynd 22).
Meðferðin veltur á útliti og eðli brotsins. Ef ekki
er um tilfærslu að ræða og brotið stöðugt, má með-
höndla brotið með gipsi frá ökkla upp í nára í 6
vikur. Sjúklingur má ekki stíga í fótinn í 3 mánuði.
Síðari 6 vikurnar má samt byrja að stunda hreyfi-
þjálfun. Ef brotið er óstöðugt við þreifingu, veldur
stallmyndun eða misgengi í liðnum verður að
íhuga opna réttingu og innri festingu. Slíkum til-
fellum á því að vísa á sjúkrahús. Aður en sjúkling-
ur er fluttur á samt að leggja brotna gangliminn í
bráðabirgðagipsspelku.
HNÉSKEL (PATELLA)
Brot á hnéskel eru tiltölulega algeng einkum
meðal eldra fólks. Þessi brot koma til við fall beint
á hnéð. Brotin geta verið án tilfærslu og halda ret-
inacula patellae med. og lat. brothlutunum saman.
Algengara er þó að veruleg gjá sé á milli beinhlut-
anna og hindri þannig m. quadriceps femoris í að
rétta úr hnénu. Þverlægu brotin eru þau sem oft-
ast þarfnast aðgerða en hin langlægu liggja oftar í
ásættanlegri legu. Patella bi- eða tripartita valda oft
misskilningi við greiningu. Hér er um að ræða að
beinkjarnar hnéskeljar sameinast í „fibrous-union“.
Þetta fyrirbæri situr oftast nærlægt og hliðlægt (lat-
eralt) í hnéskelinni og er ekki brot jafnvel þó að
greinileg lína sjáist. Yfirleitt er hægt að fullvissa sig
hvers kyns er við skoðun. Ef um brot er að ræða
sést mar og bólga. Einnig á svæðið að vera aumt
viðkomu ef um brot er að ræða. Ef vafi leikur á
getur verið gagnlegt að taka röntgenmynd af hinu
hnénu því að patella bipartita er báðum megin í
flestum tilfellum.
Brot sem liggja án hliðrunar eða stallmyndunar
meðhöndlast með gipsi frá ökkla að hné í u.þ.b. 6
vikur. Fyrsta gips á að vera uppskorið og á að skipta
eftir 2 vikur. Sjúklingur má stíga í með fullu álagi.
Eftir gipstöku hefst hreyfiþjálfun á hnénu. Þverlæg
brot með minnstu gliðnun og önnur brot með mis-
gengi og stall í liðfleti verður að færa í réttar skorð-
ur opið og festa á viðeigandi hátt. Sé brotið fest
tryggilega er oftast hægt að fjarlægja umbúðir og
hefja hreyfiæfmgar eftir 2-4 vikur.
LIÐHLAUP OG SINASLIT
Slit í ligamentum patellae og sin m. quadriceps
femoris sjást stundum eftir kröftuga áverka og djúp
sár hjá yngri eða sem afleiðing hrörnunar hjá eldri
einstaklingum. Þessir áverkar greinast yfirleitt á því
að sjúklingarnir eru bólgnir og aumir. Þeir geta
eklci rétt úr hnénu með eigin lærvöðvum. Hnéskel-
in situr hátt við slit á ligamentum patellae og lágt
við slit í sin m. quadriceps fentoris. Meðferðin er
ávallt saumur á slitinni sin og tímabundin innri
slökun með stálþráðum ásamt gipsumbúðum.
Liðhlaup á hnéskel eru með algengustu áverkum
á hnélið. Einkum gerist þetta hjá táningsstúlkum
þar sem átakshornið milli m. quadriceps fem. og
ligamentum patellae (Q-hornið) er of hvasst og
condylus lateralis á lærlegg er óeðlilega flatur. I
slíkum tilfellum getur hnéskelin auðveldlega hopp-
að hliðlægt (lateralt) úr liðnum þegar hnéð er bog-
ið, ef snúningskraftarnir til hliðar eru nógu sterkir
til að toga hnéskelina út og ef þrýstingur er á hné-
skelina innanverða. Hnéskelin liggur þannig utan
á bognu hnénu. Liðhlaupið réttist oftast sjálflcrafa
um leið og sjúklingur réttir úr hnénu. Ef sjúkling-
ur kemur inn með hnéskel úr lið á að færa hana í
liðinn strax. Hvorki er þörf á svæfingu né deyf-
ingu. Setjið þumalfingur við hnéskelina utanverða
og réttið síðan úr hnénu, þá smellur hnéskelin á
LÆKNANEMINN
100 1. tbl. 1996, 49. árg.