Læknaneminn - 01.04.1999, Blaðsíða 67

En aftur til sálfræðinnar. Hvað er fengist við í þeim
fræðum? Er sálin til?, og sé svo, hvar er hún þá stað-
sett? Sálin hefur vafist fyrir mörgum. Franski heim-
spekingurinn Descartes er einn þeirra. I heimspeki
sinni beitir hann skipulegum efa; hann dregur í efa
gildi allra þeirra hugmynda sem hann hefur um heim-
inn og eiginn veruleika. Hann kemst þó að þeirri nið-
urstöðu að þar sem hann geti ekki neitað því að hann
efist hljóti hann að vera til. I þeirri kenningu sem
sprettur á þessum efasemdargrunni er sálin horn-
steinn og Descartes gengur svo langt að ætla henni
sess í heilakönglinum, djúpt í iðrum heilans. Fleiri en
Descartes hafa efast, og þá jafnframt um þessa stað-
setningu. Það hlýtur að vera svo að til að staðsetja
fyrirbrigði eins og sálina verður að ríkja einhver ein-
ing um við hvað er átt með ‘sál’. Sem dæmi um þetta
verður að ríkja einhver sameiginlegur skilningur á
hugtakinu ‘skurður’ áður en þeirri spurningu er svar-
að hvort skurðir séu á plánetunni Mars. Ohætt er að
segja að nokkuð sé enn í land með að samhugur ríki í
skilningi manna á sálinni og því ekki vert að fjalla
mikið um staðsetningu hennar.
Eitthvað svipað má reyndar segja um spurninguna
hvort sálin sé til enda er það svo að sálfræðingar hafa
að mestu leitt þessa spurningu hjá sér og haldið
ótrauðir áfram að athuga fyrirbrigði sem stundum eru
kölluð sálræn og öðrum sem frekar eru tengd hegðun.
Sem dæmigerð viðfangsefni þeirra má nefna hugsun,
greind, minni, skynjun, tilfinningar, áhuga, viðhorf
og fleira í svipuðum dúr. Sálfræðingar hafa leyst til-
verukreppu þá sem mörgum finnst að þeir eigi að
vera í með því að segja eitthvað á þá leið að fyrirfram
verði ekki vitað hvort rannsóknir þeirra á þessum
þáttum séu dæmdar til að mistakast. Þeir hafa látið
heimspekingum eftir að kljást um tilvist sálarinnar,
auk þess sem almenningur, ekki síst á Islandi, mynd-
ar stóran áhugamannahóp um málið. Og erum við nú
komin út á hálan ís því þeir áhugasömustu í þessum
hópi tala ekki bara um sál heldur Iíka drauga, vofur,
afturgöngur, reimleika og önnur voðalega dularfull
fyrirbæri sem erfitt er að festa hendur á. Sálfræðing-
ar eru reyndar ekki alveg saklausir í þessu efni því til
er sérstakur hópur sálfræðinga, svo kallaðir dulsál-
fræðingar, sem hafa opinberað áhuga sinn á þessum
hlutum. Ég treysti ykkur fyrir því en íslendingar eiga
einn heimsfrægan fræði- og vísindamann á þessu
sviði og ég hef meira að segja unnið hjá honum. Það
var reyndar að sumarlagi þegar bjartast er. Um þann
anga sálarinnar, sé hún til, sem dulsálfræðin nær yfir,
ríkja sérstaklega deildar meiningar. Meira að segja er
dulsálfræðin ekkert alltof vel séð af mörgum öðrum
sálfræðingum sem tala jafnvel illa um hana á manna-
mótum. Öðruvísi en innan læknisfræðinnar þar sem
siðareglur lækna kveða svo á um að eigi megi þeir
tala illa um vinnu hvers annars við ókunnuga og svo
látið líta út að öllum sé vel við alla!
Margar og miklar atlögur hafa verið gerðar að
dulsálfræðinni eða „Dulunni” eins og hún er Iíka
kölluð í hópi sálfræðinema. Meðan ég var enn í sál-
fræðinámi hófu stærðfræði- og heimspekikennari við
Háskólann upp raust sína og vildu greinina bókstaf-
lega feiga, kölluðu hana gervivísindi sem ekki ætti að
stunda í háskóla og vísuðu henni á bás með stjörnu-
speki. Þetta var náttúrlega erfitt tímabil, ekki síst fyr-
ir mig sem hafði unnið við þetta. Vissu þessir menn
ekki að draugar, hvort sem þeir eru nú til eða ekki, eru
skemmtilegir, auka á tjölbreytni mannlífsins og til-
heyra menningunni, eru hluti af þjóðarsálinni. Hvað
hefði t.a.m. orðið um Þórberg Þórðarson án drauga -
Bréf til Láru hefði án efa aldrei verið skrifað. An
draugalegs myrkurs hefði yfirbragð ýmissa þjóð-
sagna orðið annað og í draugalausri lilveru hefði orð-
ið erfitt fyrir Gretti að glíma við Glám. Og svona
mætti lengi telja. Svona hluti verður vitanlega að
rannsaka fræðilega. Öllu verri gagnrýni hafði áður
komið frá öðrum áðurnefndra tveggja herramanna
sem olli því að ég lagðist undir feld fullur efasemda
um fræðin. Hann skrifaði grein og spurði hreinlega
hvort sálfræði ætti að vera til. Niðurstaða hans var
eitthvað á þá leið, að öll sálfræði sem ekki byggðist á
líffræðilegum grunni væri léttvæg fundin. Fór nú
heldur að fara um draugana sem ekki höfðu í sér eina
lifandi taug og sálfræðinga sem töldu sig hólpna hin-
um megin við draugalandið. Sálfræðin lifði af atlög-
una og ég skreið undan feldinum, þakklátur fyrir til-
efni þeirrar sjálfrýni sem ég gekk í gegnum. Um
stund hafði ég efast rétt eins og Descartes á undan
mér, en svo efaðist ég ekki lengur og hélt áfram að
vera til sem sálfræðinemi.
Við Descartes erum ekki þeir einu sem hafa efast.
Marteinn Lúther efaðist um trú sína og Kristur efað-
ist á krossinum. Efahyggja er máski samofnari mann-
legu eðli en margur hyggur og engan veginn óholl.
Tökum dæmi, það hef ég reyndar líka frá heimspek-
ingi. Því er oft haldið fram að virða beri skoðanir
annarra, oftast án þess að rök séu færð fyrir því hvers
vegna svo eigi að vera, kannski vegna þess að allir
hljóti að samsinna þessu. Um þetta er rétt að efast.
Ástæðulaust og ámælisvert er að virða skoðanir ann-
arra ef maður veit að þær eru rangar, skoðanir fólks
LÆKNANEMINN • 1. tbl. 1999, 52. érg.
63