Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 12

Í efsta hluta Laxár er gríðarmikil
framleiðsla bitmýs (Simulium vittatum).
Lirfur bitmýsins sitja á grjótinu og sía
vatnið sem rennur úr Mývatni þrungið
lífrænum ögnum og örverum. Fram-
leiðsla árinnar er að mestu háð at-
burðum í Mývatni og er hún langmest
við upptökin þar sem bitmýið nær að
klekja tveimur göngum á hverju ári, í
maí-júní og í ágúst. Í neðri hluta árinnar
er minni framleiðsla og aðeins ein árleg
bitmýsganga. Bitmýið er undirstöðu-
fæða tveggja andartegunda, straum-
andar og húsandar, auk urriða.12 Helstu
tengsl fæðuvefjarins í vatnakerfi Mý-
vatns og Laxár eru sýnd á 1. mynd.
Tíminn og vatnið
Eins og það lítur út nú á tímum er Mý-
vatn ungt stöðuvatn, aðeins um 2.300
ára gamalt. Borkjarnar úr botnseti vatns-
ins hafa leitt margt í ljós um sögu þess
og tengsl loftslagsbreytinga og annarra
víðtækra atburða við lífríki þess.13–15
Kjarnarnir sýna langtímabreytingar
og leitni sem kalla má þúsaldar-tíma-
kvarða. Á þessum kvarða er auðsætt
að vatnið hefur verið að grynnast og
að sú leitni hefur orsakað undanhald
djúptegunda, til dæmis slæðumýsins
(Tanytarsus gracilentus) og sviftegunda
á borð við vatnaflóna (Daphnia longisp-
ina). Setlagarannsóknirnar sýna einnig
langtímabreytingar á magni botnlægra
grænþörunga og tengdra dýrategunda,
svo sem kornátu og mýtegundarinnar
Psectrocladius barbimanus. Sumt af
þessum hægfara breytingum kann að
tengjast breytilegri eldvirkni og að-
streymi næringarefna í lindarvatninu.15
Stofnbreytingar á síðari tímum má
stundum marka af frásögnum og skýrs-
lum náttúruskoðenda og af veiði-
tölum eða skrám um aðrar nytjar.
Tímakvarðinn slagar þá oft upp í öld.
Í Mývatnssveit á þetta einkum við um
silungsveiði og eggjatekju. Tölurnar
gefa yfirleitt fremur takmarkaðar upp-
lýsingar um tegundir (til dæmis er
silungsveiði ekki bara bleikjuveiði) og
enn minni um hugsanleg orsakatengsl.
Samt geta slíkar tölur tengt nýjar og ná-
kvæmari upplýsingar við lengri syrpur
og bætt túlkunina. Hér skal þess og
getið að miklar stofnbreytingar verða
stundum án þess að náðst hafi að skrá
þær eða mæla með markvissum hætti.
Þannig virðist síðasta varp hafarnar
(Haliaeetus albicilla) í Mývatnssveit
hafa verið skömmu fyrir árið 1900.16
Séra Árni Jónsson á Skútustöðum
skráði fyrstu skúföndina í Mývatnssveit
árið 1895. Sú tegund er nú algengust af
öndum þar um slóðir og var orðin al-
gengari en duggönd upp úr 1970. Þess
má og geta að óðinshana (Phalaropus
lobatus) fækkaði gríðarlega í Mývatns-
sveit einhvern tíma á milli áranna 1952
og 1975. Þessi fækkun var augljós kunn-
ugum en aldrei skráð.
Um 1940 safnaði Finnur Guðmunds-
son saman gögnum um silungsveiði og
eggjatekju í Mývatnssveit. Löngu síðar
var unnið úr þessum gögnum og niður-
stöðurnar reyndust sýna áhugaverðar
og áður óþekktar sveiflur.17 Einna eftir-
tektarverðast er að mikill vöxtur virt-
ist fara í gegnum marga stofna í röð. Á
fyrstu árum 20. aldar var stofn húsandar
í miklum blóma. Eftir fylgdu hrafns-
önd og hávella um 1915–1916. Hámark
í silungsveiði var svo um 1922–1924 og
var aflinn verulegur. Að lokum kom há-
mark í varpi toppandar (sem er sérhæfð
hornsílaæta) á tímabilinu 1922–1924.
Rannsóknir á fæðu tegundanna sem
um ræðir benda til þess að þessi mikla
sveifla hafi tengst stofnum mismunandi
botndýra. Virðist afar líklegt að magn
kornátu hafi valdið uppgangi hrafns-
andar og hávellu, og fjölgun smærri
krabbadýra hafi valdið fjölgun horn-
síla, sem síðan hafi valdið aukningu
Skúfönd – Tufted Duck. Ljósm./Photo: Daníel Bergmann
100