Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 39

ɑ2 keðju. Kollagenið COL1 er algeng-
ast í beinum og þar finnst um 80% af
öllum próteinum.
Aðferðin við að greina tegundar-
einkenni kollagena byggir á nokkrum
skrefum. Fyrst er kollagenið einangrað
úr beinasýnunum. Síðan er það klippt
niður í einingar með meltingarensími
(próteasa), yfirleitt trypsíni sem klýfur
C-enda peptíð-tengja hjá tveimur
amínósýrum, arginíni (R) og lýsini
(K). Þá er vatnssameindum bætt við
hvert peptíð. Við þetta verður til safn
af kollagen-peptíðum sem eru breyti-
leg að lengd og þyngd en samsetning
þeirra fer eftir tegundum. Þá er sýru-
stig peptíðlausnanna lækkað, peptíðin
hreinsuð með síun og dreifð á sér-
staka plötu MALDI (e. Matrix-Assi-
sted Laser Desorption/Ionization) með
neti (e. matrix) sem bindur peptíðin.
Platan er síðan geisluð með leysigeisla
sem hefur þau áhrif að peptíðin fá +1
hleðslu og verða að jónum. Rafsviði er
beitt á jónirnar í sérstöku röri, eða TOF
(e. Time-Of-Flight mass spectrometer),
og færast jónirnar mishratt eftir þyngd í
rörinu. Léttustu peptíðin ná ákveðnum
skynjara fyrst en þau þyngstu síðast. Við
þetta fæst massaróf (e. mass spectrum)
fyrir peptíðin sem er síðan staðlað fyrir
hvert sýni í svokallað massahleðsluhlut-
fall (m/z). Hver stærðarbútur myndar
toppa á rófinu sem síðan má bera saman
við massaróf af þekktum tegundum og
ákvarða þannig úr hvaða tegund sýnin
koma. Nánari lýsingu á kollagengrein-
ingaraðferðinni og notkun hennar til
tegundagreiningar má finna í yfirlits-
grein Richter o.fl.12
Tveir af toppum á massarófi kolla-
gena eru ólíkir í steypireyðum og lang-
reyðum. Stærðarbútur númer COL1ɑ-
2-502 er 1550,8 m/z hjá steypireyðum
en 1566,8 m/z í langreyðum. Bútur
númer COL1ɑ2-793 er 2105,1 m/z meðal
steypireyða en 2135,1 m/z hjá lang-
reyðum. Aðrar tegundir hvala hafa enn
ólíkara massaróf.
ÁNASTAÐAHVALIRNIR
Sýni
Í garðinum að Ytri-Ánastöðum á Vatns-
nesi er enn að finna bein úr hvölunum
sem festust í ís og voru skornir 1882 (2.
mynd). Á sínum tíma höfðu beinin verið
tekin heim úr hvalfjörunni neðan við
bæinn (Guðmundur Jónsson munnl.
uppl.). Þann 21. maí 2021 fór annar
höfunda (ÆP) og Ragnar Helgi Ólafs-
son í fylgd Guðmundar Jónssonar sem
er ættaður frá Ytri-Ánastöðum og tóku
svarfsýni úr beinunum til greiningar.
Alls voru tekin fimm sýni en þau voru
úr tveimur hryggjarliðum, einu rifi og
einum þvertind hryggjarliðar. Sýni þessi
voru send til greiningar hjá BioArCh,
efnafræðistofu fornleifafræðideildar Há-
skólans í York á Englandi, í október
2022 og bárust niðurstöður um mánuði
síðar sem telja má snögga afgreiðslu.
Niðurstöður
Massagreining á öllum fimm beinasýn-
unum frá Ánastöðum leiddi í ljós hlut-
fall massahleðslu fyrir 10 prótínbúta
úr COL1ɑ1 og COL1ɑ2. Bútarnir sem
greina milli steypireyða og langreyða
(COL1ɑ2 502 og COL1ɑ2 793) reyndust
allir vera með hlutföllin 1550,8 m/z og
2105,1 m/z. Engir bútar greindust með
hlutföllin 1566,8 m/z eða 2135,1 m/z
sem eru einkennandi fyrir langreyðar.
Steypireyðar og langreyðar eru skyldar
tegundir og hafa nokkrir kynblendingar
milli tegundanna fundist hér við land
samkvæmt DNA-greiningu, þar sem
hlutar af erfðaefni tegundanna hefur
borist á milli þeirra.13,14
2. mynd. Bein úr hvölunum sem lokuðust inni í ís við Ánastaði á Vatnsnesi vorið 1882. Ragnar
Helgi Ólafsson (t.h.) og Guðmundur Jónsson (t.v.) standa hjá beinunum í garðinum að Ytri-Ána-
stöðum. – Bones of the whales ice-locked at the beach at the farm Ánastaðir (N-Iceland) in
spring 1882. Ragnar Helgi Ólafsson and Guðmundur Jónsson assisted with sampling. (Ljósm./
photo. Ævar Petersen, 21.05.2021.
127
Ritrýnd grein / Peer reviewed