Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 44

byggingu árið 194439,40 en tegundirnar
voru taldar vera sandreyður, norðhvalur
(Balaena mysticetus) og andarnefja
(Hyperoodon ampullatus). Full ástæða er
til að endurskoða þessar tegundagrein-
ingar með nútíma sameindaaðferðum.
UMRÆÐA
Ánastaðahvalirnir
Aðeins fimm sýni voru tekin úr Ána-
staðahvölunum og að auki úr takmörk-
uðum fjölda beina. Hugsanlegt er að
öll beinin hafi verið úr sama dýri en
skera mætti úr því með DNA greiningu
beinanna. Einnig kann að vera að fleiri
hvalategundir en steypireyður hafi verið
meðal þeirra 32 hvala sem festust í ís við
Ánastaði árið 1882. Þar er langreyður lík-
legasta tegundin, annað hvort verið með
í hópi steypireyða eða nærri þegar ís tók
að þrengja að og hvalirnir endað innilok-
aðir saman.
Áhugavert væri að ná sýnum úr fleiri
beinum frá 1882 til að kanna hvort ein-
hverjar fleiri hvalategundir hafi verið í
hópi hvalanna 32 sem lokuðust við Ána-
staðafjöru og var slátrað. Fleiri bein en
þessi í garðinum að Ytri-Ánastöðum hafa
varðveist t.d. í safni Náttúrufræðistofn-
unar Íslands, á byggðasafninu að
Reykjum í Hrútafirði og á Illugastöðum
á Vatnsnesi.1 Mögulega má nálgast enn
fleiri bein úr hvölunum. Kjallarinn undir
gamla húsinu að Ánastöðum var að
hluta hlaðinn úr hvalbeinum 1882 en er
nú undir bæjarhlaðinu við Syðri-Ána-
staði. Síðan gætu enn verið nýtileg bein
á kafi í jörð ofan hvalfjörunnar neðan
Ánastaðabæjanna en 1882 voru grafnar
svonefndar hvalgrafir til að geyma hval-
afurðir um tíma.1
Hvalrekar og íshvalir
Fyrr á öldum voru landsmenn lítt kunn-
ugir heitum á hvölum, tegundum var
ruglað saman, margir álitu hvali vera
hættulegar kynjaskepnur eða voru lítt
áhugasamir um skráningar á hvala-
ströndum. Margháttaðar heimildir
eru til um kynjadýr í höfunum við Ís-
land.41,42,43,44,45 Flestar skráningar á hvala-
ströndum á öldum áður eru úr annálum
og tegundir oftast ekki tilgreindar.
Einnig hafa skrásetjarar sjálfsagt verið
misduglegir að skjalfesta hvalreka eða
voru þannig í sveit settir að lítið sem
ekkert var um rekna hvali.
Þegar komið er fram á 19. öld má
reikna með að skráningar hafi verið betri
með auknum samskiptum manna, auð-
veldari fréttaflutningi og betri þekkingu
á hvölum. Ef aðeins eru tekin sambæri-
leg tímabil fundust nær helmingi færri
steypireyðar á 20. öld en á þeirri 19. (sbr.
1. töflu). Á fyrstu tveimur áratugum 21.
aldar eru skráðar þrjár steypireyðar. Ef
fram heldur sem horfir ættu samtals að
reka 15 steypireyðar á öldinni, eða hlut-
fallslega fleiri en á 20. öld. En því voru
skráningar á steypireyðum um helmingi
fleiri á 19. öld en á 20. öld? Og af hverju
hafa hlutfallslega fleiri fundist á 21. öld
en þeirri 20.?
Steypireyðar sem reka á fjöru gætu
hafa drepist á ýmsa vegu, bæði náttúru-
lega og af mannavöldum. Ýmsir dauðs-
fallaþættir hafa verið skráðir, s.s. að dýr
hafi lokast í ís, verið drepin af háhyrn-
ingum, komið í veiðarfæri eða hvalir
fundist með skutul í sér. Fyrr á tímum
voru hvalir stundum reknir á land en
slíkar veiðiaðferðir (sem nú eru ólög-
legar) virðist aldrei hafa verið notaðar
Fjöldi rita
No. of publications
%
Hvalbein, ógreind - Whale bones,
unidentified*
72 66
Hvalbein, greind - Whale bones,
identified
7 6
Hvalbein ekki nefnd - No whale
bones mentioned
31 28
110
2. tafla. Niðurstaða leitar í ritum þar sem minnst er á hvalaleifar við fornleifauppgröft
(n=110). – Results of literature search for whale remains in archaeological excavations
in middens (n=110).
*Sum rit nefna unna gripi úr hvalbeinum
– Some literature mentions artifacts of whale bones (ecofacts).
þar sem steypireyðar áttu í hlut enda
engar smáskepnur.
Steypireyðar fundust bæði dauðar
og særðar eftir skutul. Nokkuð hefur
því verið um hvalreka fyrrum af manna-
völdum vegna veiða. Meðan norska
hvalveiðitímabilið stóð yfir (1883 til 1915)
fundust hvalir á fjöru eða á floti eftir að
hvalveiðimenn höfðu skotið þá. Á ár-
unum 1863 til 1872 misstu Norðmenn
marga drepna hvali og rak suma á fjörur46
og einnig síðar. Þannig festi hvalveiði-
skipið Hólar í hval norðan við Langanes
1898 en missti og rak hann skömmu síðar
á Melrakkasléttu.47 Mörg atvik af svip-
uðu togi eru skráð þótt hvalategundin sé
ekki alltaf þekkt. Síðasta steypireyðurin
sem skráð er í gagnagrunn með skutul í
sér rak árið 1921.48
Þótt hvalveiðar hafi haft sitt að segja
með steypireyðar sem fundust síðar
dauðar er ljóst að ekki er einungis
unnt að kenna hvalveiðimönnum um
að fleiri hvalir hafi rekið á 19. öld en á
þeirri 20. Veðurfar á seinni hluta 19.
aldar var mörg árin einkar erfitt og ís
oft landfastur.49 Það var á þessum árum
sem margir Íslendingar fóru til Vest-
urheims. Í hafísárum lokuðust hvalir
iðulega í ís og eru fjölmargar heimildir
þar að lútandi, t.d. inni á Eyjafirði.50
Slíkar aðstæður komu oft fyrir á seinni
hluta 19. aldar en einnig á 20. öld s.s.
1917-18 og 1965-70. Stundum drápust
hvalir sem lokuðust inni en einnig voru
þeir drepnir þegar menn sáu að dýrin
komust hvergi. Ánastaðahvalirnir sem
urðu kveikjan að þessari samantekt um
steypireyðar festust í ís og voru drepnir
árið 1882.1
Náttúrufræðingurinn
132
Ritrýnd grein / Peer reviewed