Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 56

niðurbrots við myndum urðarjökla.2
Síðan eru liðnir liðlega fjórir áratugir
og hefur höfundi sýnst að sá þáttur jarð-
fræðinnar er snýr að sífrerajarðfræði
hafi vakið sáralitla athygli hérlendis. Því
þykir höfundi ástæða til að draga saman
það helsta sem honum er kunnugt um
að unnið hafi verið við sífrerajarðfræði
á Íslandi síðustu áratugi. Hvað greina-
skrif á því sviði varðar, koma erlendir
vísindamenn aðallega við sögu (og
hafa Norðmenn og síðar Spánverjar og
Frakkar verið þar fyrirferðarmestir).
SÍFRERI Í FJÖLLUM
Nokkuð hefur verið ritað um jökla á
meginhluta ísaldarinnar á Íslandi3–7 en
þó langtum meira um hörfun jökla í lok
síðasta jökulskeiðs.8–11 Rannsóknum á
myndun sífrera hefur hins vegar verið
fremur lítið sinnt af hérlendum jarð-
fræðingum. Ef til vill er skýringin sú
að sífrerinn er yfirleitt hátt til fjalla og
stundum í bröttum illfærum hlíðum þar
sem aðgengi er ógreiðfært og athuganir
kosta mikið erfiði. Aðkoma höfundar að
athugunum á sífrera ná aftur til áttunda
áratugar tuttugustu aldar og er við hæfi
að rekja hvernig þær rannsóknir hafa
þróast síðan.
Fyrst sá höfundur urðarjökla (e.
rock glaciers) árin 1975 og 1976 er hann
vann við berglagakortlagningu á Mið-
Norðurlandi ásamt Jóhanni Helgasyni
jarðfræðingi. Eftir að hafa lýst jarðlagas-
niðum í bröttum hlíðum upp á fjalls-
brúnir, var stundum líkt og að koma í
annan heim því þar blöstu víða við úfnar
„horngrýtis“ grjótþekjur sem voru gjör-
ólíkar urðum og melum sem sjást víða á
láglendi (mynd 1). Ekki er höfundi kunn-
ugt að miklar athuganir hafi farið fram á
þessum háfjalla- þekjuurðum (e. blockfi-
elds, þ. Felsenmer) sem etv. er mest viðeig-
andi að nefna þelaurðir á íslensku. Þessar
„horngrýtis“ urðir eru ólíkar urðum með
rúnnaða steina og fínefnaríku gráleitu seti
sem sjá má víða á Miðhálendinu, austan
Vatnajökuls og á Glámuhálendi Vestfjarða
og ætla má að hafi legið undir jöklum síð-
asta jökulskeiðs.
Í skálum undir bröttum klettaþiljum á
Tröllaskaga liggja grófar og ógreiðfærar,
oft tungulaga urðir. Urðirnar skríða
fram vegna eigin þunga og innri íss og
hefur höfundur kosið að nefna þessi fyr-
irbæri urðarjökla (en ekki grjótjökla eins
og oft hefur sést hérlendis), vegna þess
að í efnisgerð þeirra hrærast saman allar
kornastærðir. Því sé eðlilegra að tala um
urðarset fremur en grjótset. Þar sem
jarðmyndanirnar hafa myndunarein-
kenni sem vísa til seigfljótandi skriðs og
líta út sem urðartungur og urðarbingir,
telur höfundur eðlilegra að nota um þær
orðið urðarjökull fremur en þelaurð sem
vísar fremur til frosins efnis í kyrrstöðu.
Í flestum erlendum greinum um
urðarjökla12–15, er greint frá „virkni“ (e.
activity) urðartungna. Hér er lagt til að
nota orðin „virkur, stjarfur og dauður
um innra ástand þeirra (e. „active-,
inactive- and relict- rockglacier“). Um
miðjan áttunda áratuginn (er framan-
greind berggrunnskortlagning fór fram
á Tröllaskaga), var jafnan mikill snjór
í umræddum skálum sem faldi urðar-
tungurnar að mestu og sama mátti segja
um loftmyndir sem teknar voru á því
árabili. Loftmyndir (Landmælinga Ís-
lands) frá árinu 1960 sem teknar voru í
lok langs hlýindakafla, gefa miklu betri
sýn á þessi fyrirbæri, borið saman við
loftmyndir frá snjóa- og kuldaárunum
1963-1990. Hins vegar gefa loftmyndir
síðustu þriggja áratuga yfirleitt nokkuð
skýra mynd af ástandi urðarjökla og
annarra sífrerafyrirbæra í háfjöllum hér-
lendis (Vefsíða Map.is, Loftmyndir ehf ).
Eyles birti í tímaritinu Jökli stutta
grein um urðarjökla í Esjufjöllum og
taldi að þeir hefðu myndast á síðustu
öldum.16 Með samanburði við rann-
sóknir síðari ára á þróun urðarjökla
í fjöllum Tröllaskaga17, 18 tekur slík
myndun nokkur þúsund ár og varla gilda
mjög frábrugðin lögmál um hliðstæðar
myndanir í Esjufjöllum. Á áttunda og
níunda áratug síðustu aldar voru gerðar
umtalsverðar athuganir á urðarjökl-
inum í Nautaskál í Skjóldal í Eyjafirði.
Töldu rannsakendur með greiningum
á fléttum og aldri þeirra, að þar hefði
fallið berghlaup um 200 árum fyrr og
þakið lítinn skálarjökul og að ekki væri
því um sífrerafyrirbæri að ræða.19, 20
Um þetta og fleira spruttu ritdeilur er-
lendis milli þeirra Whalley í Belfast og
Haberli í Zurich og fleiri. Niðurstöður
Whalleys hafa síðar verið dregnar mjög
í efa og síðari hitamælingar Norðmanna
í fjöllum á Tröllaskaga, sýna tryggi-
lega tilvist sífrerans í Skjóldal.21–26 Geta
má sér þess til, að ungur aldur skófa
2. mynd. Í háfjöllum Tröllaskagans eru að-
stæður víða hliðstæðar þessum, frost-
sprengdar og frostlyftar urðir uppi á fjalla-
brúnum (þelaurðir) en í skálum undir brún-
um liggja víða lagskiptar urðartungur urðar-
jökla. – Blockfields on the top of the moun-
tains of Tröllaskagi and stratified active-
and inactive rockglaciers nested in cirques.
Ljósm./Photo: Ágúst Guðmundsson 1998.
Náttúrufræðingurinn
144
Ritrýnd grein / Peer reviewed