Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 45

Hvalbeinafundir í
fornleifauppgröftum
Hvalbein hafa margoft fundist þegar
grafið hefur verið í forna öskuhauga
eða býli. Fram að þessu hefur nær aldrei
verið hægt að greina beinin til tegundar.
Þau hafa oftast verið brotin, jafnvel ekki
vitað hvaðan þau komu úr skrokknum
og illgreinanleg til tegundar.51 Flestar
slíkar ritsmíðar greina því einungis frá
þeim sem ótilgreindum hvalbeinum.
Úr sumum hvalbeinum sem upp hafa
komið hafa verið búnir til smíðisgripir
s.s. til heimilisnota. Það er aðeins ný-
lega sem menn fóru að greina hvalbein
til tegundar með sameindafræðilegum
aðferðum eins og rakið er að ofan. Í
nýlegri doktorsritgerð er getið um
tegundagreind hvalbein úr fornleifa-
uppgreftri á Grænlandi með slíkum að-
ferðum.52 Gera má ráð fyrir að margar
ritsmíðar muni nýta sér þessa nýju að-
ferðir á næstu árum.
Samantektir og samanburður á
fornum hvalbeinum milli staða og
tímabila eru fáar en þó eru undantekn-
ingar. Brewington og félagar geta um
18 slík gagnasöfn frá 13 fornleifastöðum
en mismiklar beinaleifar frá hverjum
stað. Ef fleiri en eitt gagnasöfn var frá
sama stað voru gögnin frá mismunandi
tímabilum.53 Í samantekt um rannsóknir
að Sveigakoti í Mývatnssveit er getið
níu gagnasafna og voru hvalbein meðal
þeirra allra. Þar af voru tvö gagnasett frá
sama stað (Hofstöðum í Mývatnssveit)
en frá mismunandi tímabilum.54 Fleiri
viðlíka yfirlit hafa verið birt, t.d. í skýrslu
um uppgröft í Tjarnargötu í Reykjavík
þar sem tilgreind eru sex gagnasöfn, þ.a.
tvö frá Stóru-Borg undir Eyjafjöllum.55
Af þeim greiningum sem nefndar eru í
ritum eru tvær tegundir sérdeilis áhuga-
verðar, sléttbakur (Íslands-sléttbakur)
og norðhvalur (Grænlands-sléttbakur).
Sléttbakur mun hafa verið algengur við
landið á öldum áður en veiddur ótæpi-
lega.21,56 Tegundin hefur enn ekki náð sér
á strik þrátt fyrir friðun lengi. Á árunum
1915-1987 sáust aðeins tveir sléttbakar
með vissu.57 Síðan hafa sléttbakar sést
a.m.k. sjö sinnum.58,59 Fjölgun skráðra
sléttbaka á síðari árum bendir e.t.v. til að
stofninn sé að stækka, þó verður að taka
með í reikninginn að hvalarannsóknir úti
á sjó hafa aukist til muna síðustu áratugi.
Norðhvalur er aldrei talinn hafa verið al-
gengur hér við land frá því landið byggð-
ist. Þó eru nokkur dýr álitin hafa fundist
hér á síðöldum.21
Á næstu árum munu nýjar aðferðir
við greiningar á beinum til tegundar ef-
laust stórbæta þekkingu á hinum ýmsu
hvalategundum sem finnast við forn-
leifarannsóknir. Ekki er síður áhugavert
að tegundagreina öll þau ógreindu hval-
bein sem fundist hafa síðustu áratugi
og eiga að vera varðveitt, eflaust flest á
Þjóðminjasafni Íslands. Þannig fengist
mynd aftur í aldir, frá þeim tímum sem
takmarkaðar beinar upplýsingar eru til
um íslenska hvalastofna. Í fyrirlestri
í Miðaldastofu Háskóla Íslands 22.
október 2019 kom fram að steypireyður
væri algengasta hvalategundin í ís-
lenskum miðaldafornleifum.60 Hvers
vegna? Getur verið af því þeir eru
stærstir? Hefur steypireyðum fækkað
mikið frá miðöldum?
Áhugavert verður að bera saman
hvalbein úr fornleifauppgröftum frá
mismunandi tímabilum. Slíkur sam-
anburður gæti sýnt breytingar í tíma
sem síðan gætu bent til breytinga á
hvalastofnum við landið. Skoða má
tengsl við veiðar og loftslag sem gætu
hafa haft áhrif á dreifingu hvala samfara
öðrum breytingum á lífríki hafsins.
Hvalveiðar og breytingar
á stofni steypireyða
Veiðar með skutli hafa verið stundaðar við
Ísland frá örófi alda.46,61,62 Ástæða þótti að
setja sérstakar lagareglur um hvali sem
rak og voru með skutul í sér (eða skot
eins og það var nefnt) á fyrstu öldum
Íslandsbyggðar. Í Rekaþætti Jónsbókar
frá 13. öld er m.a. fjallað um hvalreka og
hvað gera skuli við skothvali, þ.e. hvali
6. mynd. Steypireyður á sundi við Vestmannaeyjar. Hyrnan á bakinu er einkennandi fyrir þessa tegund, hlutfallslega lítil, mun minni en
á skyldum tegundum. Einnig sjást vel ljósu flekkirnir sem einkenna steypireyðar. – A Blue Whale off Vestmannaeyjar islands, Iceland.
The relatively small dorsal fin distinguishes this species from other related baleen whales. The characteristic light spots can also be
seen. Ljósm./photo. Fredrik Holm, 23.08.2020.
133