Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 61

HÖRFANDI SÍFRERI Á HÁLENDINU
Sífreri á Íslandi er líklega af tvennum eða
þrennum toga. Í fyrsta lagi er grunnur
sífreri sem myndaðist víða á hálendinu
á Litlu-ísöld, (kuldaskeiði sem stóð í
5-6 hundruð ár frá fjórtándu öld til fyrri
hluta tuttugustu aldar).21, 23, 25 Þessi sífreri
er viðkvæmur gagnvart loftslagshlýnun
og virðist vera á hröðu undanhaldi eftir
aldarlangt hlýindaskeið. Í öðru lagi er
sífreri hærra í fjöllum sem tók að mynd-
ast fyrir 5-6 þúsund árum og virðast
margir núverandi virkir urðarjöklar á
Tröllaskaga hafa byrjað að myndast á
þeim tíma.17, 18, 51 Í þriðja lagi eru ef til vill
til leifar af sífreramyndunum frá síð-
ari hluta síðasta jökulskeiðs því sífreri
getur lifað af mörg þúsund ár í þykkum
sífreramynduðum jarðlögum, einkum í
þeim er snúa móti norðri.27
Rústalandslag
Hálendismýrar með rústalandslagi (e.
palsas) eru nokkuð útbreiddar í lægðum
og á flatlendi á hálendi Íslands.42–46, 48, 49
Rústir koma helst fyrir í dældum og á
flötu landi þar sem vatn liggur í jarð-
vegi. Þar sem innri ís byggist upp í
þeim hvelfast gjarnan upp lágreistar
bungur, gróðursnauðari en næsta ná-
grenni (mynd 8). Þegar ísinn bráðnar
falla bungurnar saman og mynda yfir-
leitt vatnsaugu en geta einnig myndað
kringlótta grunna bolla þar sem þurrara
er innan rústasvæðanna.
Frerakúpur
Önnur sífrerafyrirbæri náskyld rústum,
en almennt heldur stærri, eru lágar kúpur
með ískjarna sem myndast geta við sífrera
í fínefnaríkum vatnsdrægum setlögum
sem yfirleitt eru án gróðurþekju.56, 61–63
Hérlendis eru svona kúpur oft um 10-20
m í þvermál en margar eru aflangar og þá
stundum tvisvar til þrisvar sinnum lengri
en breiddin. Þær sem ekki hafa fallið
saman (svo sem á Vatnsleysuöldum austan
Köldukvíslar sunnan við Hágöngur) eru
víðast 2-5 m háar og hef ég kosið að nefna
þær frerakúpur (e. lithalsas). Frerakúpur
virðast gjarnan myndast við heldur lægri
hita en frerarústir56, 62–64 og hérlendis liggja
þær jafnan hærra í landinu en frerarúst-
irnar. Samkvæmt Pissart61, 62 hefur „lit-
halsa“ aðeins verið lýst á gróðurlitlum
eða gróðurlausum svæðum í Kanada og
Skandinavíu.
Í Kanada hefur verið lýst miklu
stærri frerakúpum en í Skandinavíu og
á Íslandi, 4-8 m háum. Þær eru tugir
metra að þvermáli og oft mun meiri á
lengdina.63 Við frost-þíðu áhrif í kolli
kúpanna verður aðgreining (e. sorting)
í efninu næst yfirborði. Grófara efnið
færist smátt og smátt frá kollinum út á
vanga kúpunnar. Þegar ískjarni þeirra
bráðnar standa eftir grjótríkari kragar
umhverfis samfallinn bolla þar sem ís-
inn var fyrrum mestur (mynd 10).
Á Dyngjufjöllum-Ytri eru bollar sem
hafa skýr einkenni samfallinna frera-
kúpa (mynd 11). Nærri vesturjaðri
Dyngjufjalla-Ytri er landið hærra og þar
virðast vera lítt samfallnar kúpur eða
litlir bollar í yfirborð þeirra. Áður hefur
verið ritað um bollana á Dyngjufjöllum
og myndun þeirra túlkuð sem sprengi-
gígar vegna fyrrum undirliggjandi jarð-
hita.65 Hér er kynnt önnur tilgáta til
myndunar bollanna. Jarðmyndanir af
þessu tagi eru vel þekktar þeim er lagt
hafa stund á sífrerarannsóknir.56, 62–64
HÖRFANDI SÍFRERI Í FJÖLLUM
OG RÖSKUN STÖÐUGLEIKA
Undanfarin ár og áratugi hafa nokkrar
skriður fallið úr bröttum fjallshlíðum
á Íslandi. Komið hefur í ljós að upptök
þeirra eru í sumum tilfellum í frosnum
urðarhaugum. Eitt augljósasta dæmið af
þessu tagi var skriða úr Móafellshyrnu
í Fljótum haustið 2012 þar sem saman-
frosinn klumpur á stærð við hús flaut
í aur niður bratta hlíð. Svo virtist sem
frosinn urðarhaugur uppi á hjalla ofan
klettabelta hefði misst botnfestu við
bráðnun og snarast fram. Meginhlutinn
stöðvaðist þó á brún klettahjallans en gl-
iðnaði sundur í fjölmarga samanfrosna
stapa með skorum á milli. Veðurstofan
birti greinargerð um þennan atburð.66–68
Næsta sumar höfðu staparnir bráðnað
og brúnin jafnast út. Hliðstæðir atburðir
hafa á síðasta áratug orðið norður í Tré-
kyllisvík, tvisvar í innanverðum Eyja-
firði, í Öskju og víðar.68
8. mynd. Rústalandslag skammt vestan
við Ánavatn á Jökuldalsheiði. Gráu bungur-
nar innihalda ískjarna og síðsumars eru
gjarnan um 0,4-0,6 m niður á innri ís þeirra.
– Palsas near Ánavatn on Jökuldalsheiði.
The grey bumps contain perennial ice
at some 0.4-0.6m depth. Ljósm./Photo:
Ágúst Guðmundsson 2021.
149
Ritrýnd grein / Peer reviewed