Náttúrufræðingurinn - 2023, Qupperneq 14

tegunda. Óvenjugott tækifæri gefst þess
vegna við Mývatn til að prófa almennar
tilgátur um takmörk stofna. Til þess að
gera langa sögu stutta má taka þetta efni
saman sem svör við þremur spurningum
sem hér verða ræddar í röð, og byrjað á
hinni einföldustu.
1. Hvernig stjórnast viðkoman?
Endur verpa tiltölulega mörgum
eggjum, nokkuð misjafnlega eftir teg-
undum, en oft eru 6–14 egg í urpt. Afföll
andarunga virðast vera mest á fyrstu eða
annarri viku ævinnar.33 Yfirleitt er fram-
boð af næringarríkri fæðu, oftast vatna-
liðdýrum, talið mjög mikilvægt,34 enda
þótt sýnileg og nærtæk orsök dauðs-
falls sé oftast afrán eða veður.35 Í rann-
sóknunum við Mývatn var ekki reynt að
fylgja æxlunarárangri eftir stig af stigi,
svo sem með því að fylgja eftir hreiðrum
og ungahópum. Þess í stað var notast við
eina könnun þegar ungarnir voru 2–4
vikna gamlir (sjá ýtarlegar aðferðalýs-
ingar í greinum frá 1979 og 19944, 18).
Ungaframleiðsla allra andartegunda
á Mývatni reyndist vera í nánu sambandi
við stofna vatnaskordýra.18,25, 36 Best var
samsvörunin við rykmý hjá rauðhöfða
og skúfönd. Fylgni var heldur minni
hjá duggönd og hrafnsönd, hugsanlega
vegna þess að þessar tegundir éta meira
af kornátu. Húsandarungar fylgdu ryk-
mýinu á Mývatni, en á Laxá sýndu þeir
fylgni, veika en marktæka við bitmýið.
Fjöldi straumandarunga sem upp komst
á Laxá fylgdi magni bitmýs.25
Veðurfar virðist ekki hafa haft veru-
leg bein áhrif á ungaframleiðslu nema
eitt ár, 1992. Áhrif fæðu fremur en veð-
urs voru yfirgnæfandi og sáust best á því
að árleg ungaframleiðsla á Mývatni og
Laxá var ekki í takt.25, 39
2. Hvað stjórnar dreifingu
verpandi anda?
Staðbundinn þéttleiki fugla er fall af
þeim heildarfjölda sem er til reiðu til
að dreifa sér í landinu. Það einkenni bú-
svæðabletta sem mestu skiptir er fram-
boð gæða (venjulega fæðu, skjóls eða
hreiðurstæða) og að þar séu ekki rán-
dýr eða annars konar truflun. Flestar
andartegundir verpa við fersk vötn eða
votlendi sem mynda búsvæðabletti í
samfellu svæðis sem ekki hentar til bú-
setu. Flestar eru þær farfuglar að nokkru
eða öllu leyti. Varpstofnar þeirra mætast
oft utan varptíma og mynda farleiðar-
stofna eða heildarstofna. Endurnar
parast á vetrarstöðvunum þar sem
fuglar frá fjarlægum varpstöðvum geta
hist. Gagnstætt flestum öðrum fugla-
tegundum er það yfirleitt kvenfuglinn
sem er átthagatryggur (sem þýðir að
kvenfuglinn ræður för parsins til varp-
stöðvanna og steggurinn fylgir).37, 38
Varpstofnar anda eru ekki sjálfstæðir og
óháðir hver öðrum og má því búast við
að hefð (einkum átthagatryggð), minn-
ingar og atferlisleg tjáskipti hafi mikil
áhrif þegar haldið skal heim af vetrar-
stöðvunum. Þéttleiki anda á varpstað og
breytingar á honum ákvarðast ef til vill
meira af aðflutningi og brottflutningi en
af fæðingar- og dánartíðni.
Niðurstöður úr vöktun andarstofna
við Mývatn gefa til kynna að breytingar
á varpþéttleika flestra andartegunda
sem eru farfuglar ákvarðist af framboði
fæðu á varpstöðvum árið sem endurnar
hverfa þaðan. Einfaldast er að hugsa sér
að fæðuframboðið hafi bein áhrif á lík-
amshreysti (fremur en varpafkomu) en
einnig kann þetta að gerast með atferl-
isbreytingu. Fullorðnar kafendur sýna
jákvæða svörun árið eftir góðæri en
ungfuglarnir skila sér ekki aftur fyrr en
eftir tvö til þrjú ár, þegar þeir hafa náð
kynþroska.18, 25 Skemmtilegasta dæmið
er þó rauðhöfðaöndin. Ársgamla rauð-
höfðasteggi má greina frá þeim eldri á
vængmynstri. Árið eftir góð ár á Mý-
Toppönd – Red-breasted Merganser. Ljósm./Photo: Daníel Bergmann
102