Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 55

1. mynd. Gengið um frostsprengdar og frostlyftar þelaurðir á háfjöllum Tröllaskaga.
– Blockfields on the top of Tröllaskagi mountains. Ljósm./Photo: Ágúst Guðmundsson 1987.
verja 1980). Aðrir smalar sem leituðu
fjár í fjöllum, til dæmis á utanverðum
Tröllaskaga sáu glitta í ís í grófum
urðum hátt til fjalla (samtal við Jóhann
Ísak Pétursson jarðfr. frá Sléttuhlíð í
Skagafirði 2000). Síðar fóru vísinda-
menn að veita athygli ummerkjum um
sífrera og rita um þau fræðigreinar.
Fyrir liðlega hálfri öld (1968) ritaði
Þorleifur Einarsson bókina Jarðfræði.
Saga bergs og lands1 og í henni er stutt
samantekt um sífrera hérlendis. Þar
nefnir hann að á miðhálendi Íslands
sé sífreri í jörðu enda sé þar úrkomu-
lítið og meðalárshiti undir frostmarki.
Sífrerasvæðin séu gjarnan í lægðum og
jafnan rök og með gróðurþekju. Eftir
lýsingu á sífrerarústum rekur Þorleifur
að þær sé helst að finna í Þjórsárverum,
á Arnarvatnsheiði, í Orravatnsrústum
norðan Hofsjökuls, við Möðrudal, á Jök-
uldalsheiði, Vesturöræfum og í Kring-
ilsárrana1. Með aukinni jarðfræðikort-
lagningu á hálendinu og betra aðgengi að
góðum loftmyndum sést að sífreralands-
lag freðmýra er víðar að finna.
Í fyrstu útgáfu bókarinnar minnist
Þorleifur á önnur ummerki um sífrera
sem hann nefnir þelaurðir og ritar svo:
„Á háfjöllum, þar sem meðalárshiti er
undir 0 °C og frostveðrun mikil, verða
til þelabundnar skriður og urðir. Á
hverju ári bætist grjót í urðina og sígur
hún þá undan brekkunni sökum þung-
ans. Þessar þelabundnu urðir mætti
nefna þelaurðir. Á ensku nefnast þær
rock glaciers. Þær eru nokkuð algengar
í Eyjafjarðarfjallgarðinum“ (bls 136).1
Eftirtektarvert er að í seinni útgáfum
jarðfræðibókarinnar (sem eru fimm
talsins á árunum 1973-1991 ásamt endur-
prentunum til 1999) hefur umfjöllun um
sífrera verið stytt mjög og umfjöllun um
það sem Þorleifur nefndi „þelaurðir“ (e.
rock glaciers) með öllu sleppt.
Eftir að höfundur kom á sínum tíma
(að loknu BSc námi í jarðfræði frá HÍ)
inn í heim jarðfræðikortlagningar með
ýmsar kenningar á sviði landmótunar
í farteskinu, lenti hann í breytilegum
vinnuhópum erlendra jarðvísindamanna
sem sáu ýmsa landmótunarþætti Íslands
frá öðru sjónarhorni en höfundi hafði
verið kennt á fyrri skólagöngu. Í byrjun
árs 1992 vakti höfundur máls á að urðar-
tungur á basaltsvæðum hérlendis ættu
líklega uppruna sinn að rekja til frost-
143
Ritrýnd grein / Peer reviewed