Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 27

sullaveiki væri algeng á Íslandi meðan
fólk vissi ekki hvað það ætti að varast til
að forðast smit.
LÍFSFERILL ÍGULBANDORMSINS
– HÁ SMITTÍÐNI
Lífsferill ígulbandormsins var upplýstur
þegar árið 1852 þegar þýski læknirinn
Philipp Franz von Siebold sýndi fram á
að ígulbandormur í hundi og ígulsullir
í húsdýrum og mönnum voru mismun-
andi lífsform sömu lífveru.10,11 Nokkrum
árum áður (1847 og 1848) hafði danski
læknirinn Peter Anton Schleisner
(1818‒1900) dvalist á Íslandi og meðal
annars gefið sullaveikinni gaum. Þeir
Jón Thorsteinsen landlæknir áætluðu í
framhaldinu að sjötti til sjöundi hver Ís-
lendingur væri sullaveikur og var þetta
langhæsta smittíðni sem þekkt var í
heiminum á þeim tíma.12 Vakti sú niður-
staða mikla athygli heilbrigðisyfirvalda,
sem og vísindamanna erlendis, því þessi
ótrúlega háa smittíðni var hvorki meira
né minna en fjörutíu og sjö-falt hærri
en síðar kom í ljós við athuganir á fólki
í Danmörku.2,4,5 Ýmsir álíta að jafnvel
enn hærra hlutfall landsmanna hafi
fengið sullaveiki um og eftir miðbik 19.
aldar. Um 22% þeirra sem fæddir voru
á árunum 1861 til 1870 og voru krufðir á
því tímabili sýndu ummerki um að hafa
verið sullaveikir.13 Heldur lægra hlut-
fall, 15%, landsmanna sem fæddir voru á
árabilinu 1841–1860 og 1871–1880 reynd-
ust við krufningu bera merki um að hafa
fengið sullaveiki. Því virðist smittíðnin
hafa verið í sögulegu hámarki á árunum
1861 til 1870. Páll Agnar Pálsson álítur
raunar að hlutfallið hafi í raun verið
enn hærra – að fjórði til fimmti hver
Íslendingur hafi verið sullaveikur upp
úr miðri 19. öld. Þessar tölur taka ekki
til þeirra sem dóu áður en krufningar
hófust árið 1932.10
LEARED KYNNIR
LÍFSFERILINN 1862
Breski læknirinn Arthur Leared (1882–
1879) kynnti Íslendingum fyrstur
manna lífsferil ígulbandormsins í blaða-
greinum árið 1862.14 Byggðust skrifin
meðal annars á áðurnefndum athug-
unum von Siebolt. Kynnti hann jafn-
framt ráð sem beita mætti til að verj-
ast sullaveiki, meðal annars að fækka
hundum og rjúfa lífsferilinn með því að
koma í veg fyrir að hundar smituðust
við að éta sollin líffæri.
Vitneskja um lífsferil ígulband-
ormsins og fyrstu hugmyndir manna
um hvernig verjast mætti sullaveiki lá
því fyrir þegar Harald Krabbe kom til
landsins árið 1863, og þessi þekking var
honum vitaskuld kunn. Með þá þekk-
ingu í farteskinu, og staðgóða reynslu
af bandormagreiningu í hundum og
köttum í Kaupmannahöfn,2 gat Krabbe
einbeitt sér að því að rannsaka umfang
og eðli sullaveikinnar á Íslandi og afla
þeirra gagna sem nýttust til að skipu-
leggja árangursríkar viðnáms- og út-
rýmingaraðgerðir.3,5,15‒23
RANNSÓKNARFERÐ
KRABBE 1863
Harald Krabbe steig á land í Reykjavík
19. maí 1863 og dvaldist á Íslandi í tæpa
fimm mánuði. Hann nýtti tímann vel
og naut dyggrar aðstoðar heimamanna
við rannsóknir sínar. Meðal þeirra voru
landlæknirinn Jón Hjaltalín sem og
læknar á svæðunum sem ferðast var um.
Að þeirra tíma sið fóru erlendir gestir
um landið á hestum, með fylgdarmann,
oftast með nokkra hesta undir klyfjum.
Í júlí lá leiðin frá Reykjavík austur undir
Þjórsá (4. mynd). Fylgdarmaður í þeirri
ferð var Jakob Pálsson frá Gaulverjabæ,
eftir lýsingum að dæma duglegur og
ráðagóður með góða þekkingu á svæð-
inu. Eftir stutta viðdvöl í Reykjavík var
aftur lagt í hann og nú riðið norður í
land. Ekki var snúið til Reykjavíkur fyrr
en í byrjun september, og var Krabbe þá
kominn austur í Reykjahlíð í Mývatns-
sveit. Fylgdarmaður í norðurferðinni
var Björn Skaftason.
Ýmsir erfiðleikar fylgdu því að ferð-
ast um landið á hestum og lýsir Harald
Krabbe þeim iðulega í ferðabókinni.6
Stöðugt var verið að safna efniviði til
3. mynd. Býli sem Harald
Krabbe heimsótti í rann-
sóknarferð sinni austur
að Þjórsá sumarið 1863.
– Map showing farms
visited by Harald Krabbe
in southern Iceland
during his research trip
in summer 1863. Eftir/
from: Krabbe 2000.6
115