Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 41

heiti hvala á sjó.17 Helmingur þessara 110
ótegundagreindu hvala (55) fundust um
norðanvert landið, frá Vestfjörðum til
Langaness, tæpur fimmtungur (17) við
sunnanvert landið frá Horni við Horna-
fjörð vestur á Miðnes og annað eins úti
á sjó (19). Nokkrir fundust við Breiða-
fjörð (8), Vesturland (8) og Austfirði (5).
Í grófum dráttum var dreifing þeirra
við landið áþekk tegundagreindum
steypireyðum (sjá 3. mynd). Helsti
munurinn er að hlutfallslega færri dýr
fundust við Austurland og Suðaustur-
land en fleiri við Breiðafjörð og Vestur-
land. Mismunandi dreifing getur verið
háð hvaða tegundir áttu í hlut.
Steypireyðar á 18. öld og fyrr
Skráningar á steypireyðum fyrir 1801
eru einungis 12 og þær dreifast yfir 350
ára tímabil, frá 1426 til 1774, tíu rek-
hvalir en tveir fundust í ís. Þessi 12 til-
vik voru víðs vegar við landið (3. mynd).
Í einu af þessum tilvikum bar kálffulla
hvalkú á fjöru við Eyri í Ísafirði eftir að
vera elt af háhyrningum.18
Dýrin voru alltaf stök nema í einu
tilviki. Þá hlupu þrjú, tvö fullvaxta dýr
og einn kálfur, á landgrynnsli 1727 eins
og segir í Sjávarborgar- og Hrafna-
gilsannálum.19
Steypireyðar á 19. öld
Í gagnagrunninn eru skráðar 20 steypi-
reyðar frá árunum 1801 til 1900. Þar af
fundust átta þeirra á 17 ára tímabili eftir
að hvalveiðar Norðmanna hófust 1883
en 12 á 83 árum þar á undan. Því fundust
að meðaltali fimm sinnum fleiri árlega á
hvalveiðitímanum en fyrir upphaf þess
tímabils. Dreifing hvalanna við landið
er að finna á 3. mynd en flestir fundust
á svæðinu frá Vestfjörðum um Norður-
land til Austfjarða.
Í nærri helmingi tilfella (9) var um
rekhvali að ræða. Aðrir voru fastir í ís og
drepnir (5), fundnir dauðir á reki (4), einn
rekinn á land af háhyrningum og einn
fundinn dauður á sjó með skutul í sér.
Í sjálfsævisögu Snæbjarnar Kristjáns-
sonar í Hergilsey greinir hann frá því
að hann og skipshöfn urðu vitni að því
að þrír eða fjórir hnýðingar komu í veg
fyrir að steypireyður gæti komið upp til
að anda. Skömmu síðar fannst hvalurinn
dauður á floti.20 Þetta hafa eflaust verið
háhyrningar sem voru stundum kall-
aðir hnýðingar fyrrum.21 Nú á tímum er
það heiti notað fyrir aðra hvalategund
(Lagenorhynchus albirostris).22
Í öllum tilvikum nema tveimur voru
dýrin stök. Annað skiptið af þessum
tveimur á við þegar hvalirnir 32 lokuð-
ust í ís við Ánastaði á Vatnsnesi 1882.1
Í hinu rak tvo hvali við Bjarnarnes á
Ströndum 1896, báðir með skutul í sér.
Heimamenn höfðu skorið 80 vættir
(ein vætt var um 40 kg) af hvölunum
þegar menn frá hvalveiðistöðinni á
Langeyri við Álftafjörð komu, kröfðust
eignarhalds og færðu hvalina til hval-
stöðvarinnar.23
Steypireyðar á 20. öld
Ellefu skráningar steypireyða voru frá
árunum 1901 til 2000, allt stök dýr. Af
þessum atvikum fundust flest rekin á
fjöru (7). Af þeim fjórum skráningum
sem eru ónefndar frá þessari öld bar
dauða þeirra að á mismunandi hátt;
festist í ís (1), flæktist í kafbátaneti og
víraflækju (1) en hin tvö tilvikin voru
bein sem komu í veiðarfæri og óþekkt
hvernig dýrin drápust. Í öðru tilvikinu
var um að ræða kjálka og var honum
hleypt aftur á djúpið. Hitt beinið var
hauskúpa sem kom í rækjutroll og
er hún nú varðveitt á Hvalasafninu á
Húsavík. Langflest dýrin fundust um
norðanvert landið, á svæðinu frá Vest-
fjörðum til Austfjarða (sbr. 3. mynd).
Einn af reknu hvölunum (frá árinu
1937) var með 14 metra langan kaðal
vafinn um sporðinn sem bendir til þess
að dýrið hafi flækt sig í veiðarfærum.24
Aðrir tveir rekhvalir voru með skutul í
sér og er saga annars þeirra rakin ágæt-
lega í heimildum.
Vorið 1912 missti hvalveiðibátur frá
Hesteyri í Jökulfjörðum hval frá sér
í Hornröst og rak hann síðar á fjöru
Bjarnarness á Hornströndum, sama
bæjar og hvalirnir tveir 1896. Þegar þetta
gerðist var jörð komin í eyði og hvalreki
sameign bænda í Grunnavíkurhreppi.
Þar sem hvalurinn var með skutul í
sér átti viðkomandi hvalstöð hann en
útgerðarstjóri hennar gaf hreppnum
hvalina sem rak á svo óhentugum stað
að hvalbátar komust ekki að. Utan-
3. mynd. Staðir þar sem steypireyðar hafa
fundist við Ísland og skráðar eru í gagna-
grunni. Greinarmunur er gerðar á hvölum
sem fundust fyrir 1800 (rauðir punktar),
á 19. öld (gulir punktar), á 20. öld (bláir
punktar) og 21. öld (grænir punktar). – Lo-
cations where Blue Whales, filed in data-
base, were found in Iceland. The dots in-
dicate animals before 1800 (red), on the
18th century (yellow), 19th century (blue),
and 20th century (green).
Lengdargráða / Longitude
63.5
64
64.5
65
65.5
66
66.5
Br
ei
dd
ar
gr
áð
a
/
La
tit
ud
e
24 22 20 18 16 14
129
Ritrýnd grein / Peer reviewed