Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 50

Alkóhól í ylli- og
reyniberjum á Íslandi
– forathugun
Magnús Helgi Jóhannsson og Kristín Magnúsdóttir
ALMENNT ER TALIÐ HUGSANLEGT að smáfuglar verði
ölvaðir af berjaáti á haustin og geti þess vegna farið sér að
voða. Til að kanna það fyrrnefnda voru tekin sýni af berjum
þriggja reynitegunda og yllis í september og október 2014
og mælt í þeim alkóhól. Trén voru í vesturbæ Reykjavíkur
eða í Kópavogi. Berin voru fyrst tínd 18. september og
mæld sama dag. Jafnframt voru ber sett í frysti. Hinn 2.
október voru frosnu berin mæld og jafnframt tínd ný ber
sem voru mæld sama dag. Magn etanóls og metanóls var
ákvarðað með gasgreiningu. Í flestum tilvikum voru mæld
6 sýni af hverju tré. Í flestum sýnum mældist bæði etanól
og metanól, en í ylliberjum mældist lítið eða ekkert etanól.
Etanól mældist í styrk allt að 5,75‰ (g/kg) og metanól
allt að 2,03‰ (g/kg) en þetta magn dugir sennilega til
að valda ölvunarástandi hjá smáfuglum.
INNGANGUR
Flest ber og ávextir innihalda talsvert
magn af kolvetnum, sem eru mikilvægur
þáttur í næringu smáfugla. Í náttúrunni
eru margar tegundir sveppa og baktería
sem geta breytt kolvetnum í alkóhól.1 Í
flestum tilvikum myndast mest af et-
anóli en einnig getur myndast metanól
(tréspíritus).2 Í líffærum hryggdýra er
mismikið af alkóhól-dehýdrógenasa
(ADH), sem er það ensím sem umbrýtur
bæði etanól og metanól. ADH breytir
etanóli í asetaldehýð, sem er mein-
laust efni, en þetta sama ensím breytir
metanóli í formaldehýð, sem er eitrað.
Formaldehýð umbrotnar síðan í maura-
sýru, og eitrunareinkenni bæði formal-
dehýðs og maurasýru eru meðal annars
ölvunarástand, blinda, nýrnabilun og
dauði. Formaldehýð er þó eitraðra.
Við fundum í gagnasöfnum (PubMed,
Web of Science, Google Scholar, Library
of Congress) nokkur dæmi um almenna
umfjöllun um þetta mál en einungis fá-
einar greinar í ritrýndum tímaritum þar
sem beitt er vísindalegri aðferðafræði
og gerðar mælingar á alkóhóli í berjum
eða líffærum fugla. Ekki var gerð ýtar-
leg heimildaleit enda ekki ætlunin að
gefa tæmandi yfirlit yfir efnið. Markmið
rannsóknarinnar var að kanna hvort et-
anól og metanól væri að finna í berjum
algengra trjátegunda í þéttbýli á Íslandi
og hvort magn þessara efna er nægj-
anlegt til að valda ölvunarástandi hjá
smáfuglum.3, 4 Einnig var kannað hvort
frostnætur eru forsenda fyrir myndun
umræddra efna.
Birtar hafa verið niðurstöður mæl-
inga á etanóli í berjum1, 2, 4, 5 og í dauðum
fuglum.3 Einnig hefur fundist metanól
í ýmsum berjum og ávöxtum.2 Þessar
rannsóknir sýna svipaðan styrk etanóls
og metanóls og fannst í okkar efniviði.
AÐFERÐIR
Gasgreining (e. gas chromatography) er
algengasta aðferðin til að magnákvarða
alkóhól og skyld efni, og er hún bæði
nákvæm og sérhæfð. Á Rannsóknastofu
í lyfja- og eiturefnafræði (RLE) hefur et-
anól í blóði verið ákvarðað með gasgrein-
ingu frá árinu 1972. Á þeim tíma hafa
orðið talsverðar breytingar á framkvæmd
aðferðarinnar til að standast auknar
kröfur um sérhæfni og nákvæmni. Við
mælingar á alkóhóli í berjum var notaður
gasgreinir af gerðinni Clarus 500 frá
Perkin-Elmer (HeadSpace) og innspýti-
búnaðurinn Turbomax 40. Með þessari
samstæðun var notaður hugbúnaður frá
Perkin Elmer. Með þessum tækjabún-
aði voru notaðar skiljur eða mjósúlur
(e. capillary columns), 30 m langar og
0,53 mm að innanmáli, framleiddar hjá
Restek Corporation undir nafninu BAC-1
og BAC-2. Stöðufasar þeirra hafa mis-
Náttúrufræðingurinn 93 (1–2) bls. 138–141, 2023
Náttúrufræðingurinn
138
Ritrýnd grein / Peer reviewed