Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 64

Aðstæður í Seyðisfirði
Í Strandartindi í Bjólfi við Seyðisfjörð
eru sambærilegar aðstæður og lýst var
að framan í Móafellshyrnu í Fljótum.
Eftir mikla úrkomu og skriðuföll á Aust-
urlandi haustið 2002 kom greinarhöf-
undur að könnun á jarðlögum í Seyðis-
firði er tengja mætti ofanflóðahættu.69
Hér á eftir verður nánar fjallað um að-
stæður í Strandartindi og einnig minnst
á Bjólf.
Blágrýtislög efst í Austfjarðafjöllum
(efstu 200-300m) hafa verið kort-
lögð70–72 og reynast þau að mestu án út-
fellinga (holufyllinga). Athuganir höf-
undar á berggrunni Austfjarða vegna
undirbúnings jarðgangagerðar, sýna
ótvírætt að framangreind berglög eru
yfirleitt hriplek (óbirt efni og skýrslur
til Vegagerðarinnar). Við ákomu regns
og bráðnandi snævar hripar vatnið sem
næst lóðrétt niður í bergið uns það lendir
á „þéttari“ jarðlagaskilum, til dæmis við
þétt setbergslög. Við slíka fyrirstöðu
leitar vatnið auðveldustu leiðina til
hliðar og myndar þá gjarnan smálindir
og jarðraka þar sem skilin koma fram í
hlíðum. Sama á sér stað þegar hripandi
jarðvatn mætir bergi sem þéttst hefur
vegna aukinnar ummyndunar og innri
útfellinga (holufyllinga). Í hlíðum fjalla
má víða sjá hvernig gróður (áberandi er
t.d. mosi) teygist niður frá ákveðnum
þéttum jarðlögum sem veita grunnvatni
fram úr fjallinu til yfirborðs. Stundum
veita slík jarðvatnsskil möguleika á að
rekja jarðlög um langan veg.
Þar sem jarðvatn kemur fram úr
einstökum sprungum við jarðvatns-
borð í fjallshlíðum, geta með tímanum
myndast víkkandi gil og síðan skálar
sem urðarjöklar og smájöklar setjast
gjarnan í. En ef vatnið kemur fram á
löngum láréttum eða hallalitlum fleti í
hlíð fer frostið að „naga“ og plokka fram
steinefni á þeim fleti. Við það myndast
gjarnan hjalli í hlíðina, klæddur sam-
frosnum aur og grjóti. Samfrosna laus-
veðraða efnið kallast urðarjökull (e.
rockglacier). Á mynd 15 er teikning af
hugmyndum höfundar um það ferli er
myndar urðarjökulinn í Strandartindi
og byggja þær hugmyndir á athugunum
höfundar á niðurbroti basaltstaflans
á Norðurlandi (Tröllaskaga) og Vest-
fjörðum, (óbirt gögn).
Hérlendis hafa stórar aurskriður fallið
öðru hvoru úr frosnum urðum og urðar-
tungum í fjallahlíðum. Á undanförnum
árum hafa æ fleiri tilgátur verið settar
fram í ræðu og riti um að aukin tíðni
skriðufalla standi í samhengi við hlýnun
loftslags og hörfun sífrera. Allar aðstæður
eru til staðar í Strandartindi og Bjólfi fyrir
upptök slíkra stórskriða og í Bjólfi eru
aðstæður þannig að mjög stórar skriður
gætu hlaupið úr fjallinu úr um 600m
hæð y.s. Urðin í tungunum á myndum 16
og 17 er á hreyfingu og sama er að segja
um urðarhjalla með þynnri og minni urð
er liggur frá efri hluta urðarjökulsins í
Strandartindi til austurs.
Skriðuhlaup í Hítardal
Þann 7. júlí 2018 varð mikið skriðuhlaup
í Hítardal. Ummerki sýna að efnið sem
hljóp fram hafi verið bergmylsna sem
áður lá eins og límd utan í hlíð Fagra-
skógarfjalls, skammt innan við Grettis-
bæli. Vera má að fáeinir rúmmetrar hafi
hrunið úr bergi efst í skriðusárinu.
Hlaupið varð samfara miklum rign-
ingum á svæðinu og var skriðan sem
slíkt vatnssósa aurhlaup. Berggrunnur-
inn í bakvegg skriðusársins er með stór-
gerðar, sérkennilegar skriðrákir (e. slick-
ensides) og er skriðuhlaupið allt hið at-
hyglisverðasta (myndir 18 og 19).
Athyglisvert er að þegar starfsfólk Veð-
urstofunnar tók myndir af fjallinu með
„hitamyndavél“ skömmu eftir fram-
hlaupið, sést ljóslitaðri tunga frá brún-
inni niður í skriðusárið og skriðuefnið
13. mynd. Helstu frerabungnasvæði á mið-
hálendinu eins og þau verða lesin af loft-
myndum á vef Loftmynda ehf. Neðst í
hægra horni eru frerakúpur á Vatnsleysu-
fjöllum. (Sömu skýringar og við mynd 19.
Grænir tíglar sýna rústasvæði og bláir tígl-
ar frerakúpur. Tölur sýna hæð yfir sjávar-
máli). – Areas where Palsas and Lithalsas
are detected on aerial photos in central
Iceland. Figures express their altitute in m
a.s.l. (Green palsas, blue lithalsas). Teikn-
ing/Drawing Ágúst Guðmundsson 2022.
Náttúrufræðingurinn
152
Ritrýnd grein / Peer reviewed