Náttúrufræðingurinn - 2023, Blaðsíða 54

Frerafjöll
og hörfandi
sífreri á Íslandi
Ágúst Guðmundsson
Á ÍSLANDI er sífreri víða í jarðlögum ofan 600-800 m
hæðar yfir sjó. Við sérstök skilyrði finnst sífreri á láglendi,
einkum í kuldagildrum þar sem kalt loft varðveitist og
endurnýjast svo sem í hellum og holurðum. Mælingar
á hitastigi í yfirborðsjarðlögum á hálendinu og í sífrera
til fjalla voru gerðar í fáein ár um síðustu aldamót í að-
draganda Kárahnjúkavirkjunar og í tvo síðustu áratugi
hefur hópur norskra vísindamanna er tengist Oslóarhá-
skóla mælt hitastig í jörðu á hálendinu og í fjöllum norð-
anlands og austan. Hafa þeir bæði stuðst við aðgreinda
síritandi hitanema og við strengi með þéttri röð hitanema í
fjórum borholum. Tilvist sífrera á Íslandi þykir því staðfest.
Ummerki um fornan sífrera er víða að finna á hálendi lands-
ins og í fjöllum á útjöðrum þess. Sérstaklega er þetta
áberandi á utanverðum Vestfjörðum, í fjöllum norðanlands
(Frá Húnavatnssýslum austur í Suður-Þingeyjarsýslu) og í
Austfjarðafjallgarði. (Að auki finnst virkur sífreri í stökum
háum fjöllum á sunnanverðu landinu). Skýr dæmi má sjá
í landmótun, djúpri frostveðrun fjalla og mikilli útbreiðslu
urðarjöklasets (e. relict rockglacier deposits). Þetta eru
talin skýrustu einkenni um tilvist sífrera að fornu og nýju í
fjallahlíðum. Greining á rúmfræðilegri stöðu fornra urðar-
jökla á Tröllaskaga bendir til að á myndunartíma sumra
þeirra hafi loftslag verið meira en 3-5 °C kaldara en hér
ríkir nú. Rannsakendur sem unnið hafa á Tröllaskaga síð-
ustu tvo áratugi telja að margir virku urðarjöklanna þar
séu yngri en 5-6 þúsund ára. Á hálendinu sést hörfun
sífrera í freðmýrum með frerarústum (e. palsas) og að
frerakúpur (e. lithalsas) hærra í landinu eru að falla saman.
Talið er að megnið af slíkum sýnilegum sífrera hafi tekið
sér bólfestu á litlu ísöldinni eða tímabilinu 1350-1900.
Hörfandi sífreri í fjallahlíðum er talinn leiða til aukinnar
tíðni og stækkandi skriðufalla sem eiga upptakasvæði í
þiðnandi lausum jarðlögum.
INNGANGUR
Íslendingar hafa um langan aldur þekkt
að frost getur verið í jörðu árið um kring
og kallast slíkt sífreri. Menn þekkja þetta
sérstaklega í hellum þar sem ís hefur
legið í botni þeirra árið um kring og jafn-
vel lokað þeim langtímum saman svo
sem var í Víðgelmi í Hallmundarhrauni.
Líklega liggur sífreri lægst yfir sjávar-
máli hérlendis í kuldagildrum eins og
hellum og holurðum (opnum stór-
grýttum urðum þar sem djúpt er á fí-
nefni) því kalt loft er tiltölulega eðlis-
þungt og sígur því niður og helst kalt
með nýju köldu lofti á næsta vetri.
Smalar sem fóru um gróðursælar mýrar
á hálendinu sunnan Hofsjökuls sáu að
gróðurlitlar kúpur í mýrunum höfðu
ískjarna undir tiltölulega þunnri jarð-
vegsþekju (samtal við fjallmenn Gnúp-
Náttúrufræðingurinn 93 (1–2) bls. 142–158, 2023
Náttúrufræðingurinn
142
Ritrýnd grein / Peer reviewed