Mímir - 01.07.1987, Side 59

Auður Einarsdóttir:
Helmingi meira
0.Inngangur
í grein Helga Hálfdanarsonar (1985), sem ber
heitið Fimm sinnum fimm eru tuttugu, gerir
Helgi að umtalsefni tiltekna notkun talna sem
hann kallar fasta og rökrétta málvenju. Ég
komst að því að þessi umrædda málvenja er
ekki mín málvenja og því fór ég út í það að
kanna lítillega hvernig þessu væri háttað hjá
öðrum. Það sem hér um ræðir er í sem stystu
máli það hvaða merking er fólgin í því þegar
einhver segir að eitthvað sé svo og svo miklu
hærra (stærra, dýrara o.s.frv.) en annað.
í fyrsta kafla eru það sambönd eins og t.d.
þriðjungi hœrri sem eru til umræðu; annar kafli
fjallar um orðalag eins og til að mynda fjórum
sinnum hœrri og þrefalt hærri og sá þriðji um
helmingsaukningu og prósentur. í fjórða kafla
segir frá samtímalegri könnun á notkun fyrr-
greindra sambanda. í fimmta kafla eru svo nið-
urstöðurnar dregnar saman.
1
Það sem málið snýst um er það við hvað
skuli miðað þegar tvær stærðir eru bornar sam-
an. Um það er víst ekki deilt að talan tíu sé
helmingi lægri en talan tuttugu og til skamms
tíma voru velflestir sammála um að tuttugu
væri helmingi hærri tala en tíu (sbr. síðar). En
hvernig er þá sambandi talnanna fimmtán og
tuttugu háttað? Er 20 þriðjungi eða fjórðungi
hærri tala en 15 (eða eitthvað enn annað)? Nú
er ljóst að það er miðað við hærri töluna, eða
hefur verið svo upprunalega, þegar sagt er að
20 sé helmingi hærri tala en 10; 20 er helmingi
(sínum) hærri tala en 10 (helmingur af 20 er 10
og þeir 10 að viðbættum þeim 10 sem fyrir
voru gefa 20). Skyldi þá ekki vera eins farið
með samband hinna talnanna þ.e. 15 og 20? Ef
við miðum við hærri töluna (20) þá ætti sam-
kvæmt því að gilda, að 20 er fjórðungi (sínum)
hærri tala en 15. Og þannig ætti það alltaf að
vera þegar tvær stærðir eru bornar saman á
þennan hátt; x er z-hluta (sínum) hærri en y
(þ.e. y + x/z = x)? Við hefðum þá þetta fína rök-
rétta kerfi þar sem allt gengi upp.
En tungumál, eða öllu heldur þeir sem
tungumálin tala, velja kannski ekki alltaf leið-
ina sem rökrétt gæti talist. Mér er a.m.k.
ómögulegt að segja að 20 sé fjórðungi hærri
tala en 15. Hjá mér er 20 þriðjungi hærri tala
en 15; þ.e. þriðjungur af 15 (=5) að viðbættum
15(15 + 15/3 = 20). Samt er 20 helmingi hærri
tala en 10 í mínu kerfi. Er mitt kerfi þá eitt-
hvað gallað eða ég svona hræðilega órökrétt í
hugsun? Þar sem ég trúði því ekki að ég væri
ein um þetta „vandamál“ hóf ég athuganir á
því hvernig þetta hefði verið og væri hjá
öðrum. Það er kannski rétt að geta þess hér
strax að svo virðist sem enginn ágreiningur sé
um notkun og merkingu orðalagsins „niður á
við“. Það er að segja: 15 er íjórðungi lægri tala
en 20, 10 er helmingi lægra tala en 20 o.s.frv. Á
þann veginn er kerfið sem sagt „í samræmi“;
það er alltaf gengið út frá hærri tölunni.
Ég hóf nú að fletta orðabókum og reiknings-
bókum ásamt fleiri ritum þar sem mér þótti
59