Mímir - 01.06.1996, Side 17

Matthías Viðar Sœmundsson
Þrímynd karlmannsins:
hellislistamaðurinn, Jesús Kristur
og svarti baróninn
„brennur innan heitt hann
háður bráðri ónáð“
Stefán Ólafsson
Menn hafa allar götur
frá seinna helmingi
fornsteinaldar vitað
það sem dýrin vita
ekki: að þeir myndu
deyja. Síðan þá hafa
þeir táknbúið þessa
vitneskju með ýmsum
hætti, þeir hafa ort og
sungið um dauðann,
fært hann í hátíðar-
klæði, búið til úr hon-
um helgisýningu og
hugmyndafræði;
dauðinn varð foreldri, saurgun, refsing, afrek,
hjálpræði, frelsun, burtför, ímyndun, glæpur,
uppreisn, ekkert o.s.frv. Menn hafa með þessu
móti reynt að kreppa hnefann um sín eigin örlög,
slá þeim á frest í krafti þekkingar eða óljóss fyrir-
heits, en uppgötvað um síðir að öll þessi fyrirhöfn
var sem reykur og skuggi, saga innantómra og
útblásinna tákna. Þessi dauðaþráhyggja hefur auk
þess svipt menn vitneskju sem þeir forðum höfðu
aðgang að í djúpum afkimum jarðar því málverk
sem lituð voru á hellisveggi fyrir um þrjátíuþús-
und árum benda til að þeir hafi þá haft dýpri
skilning á dauðanum í lífinu en aldirnar sem á eftir
fóru. Þessar myndir sýna ekki einasta að menn
voru sér vitandi um eigin tortímingu heldur hafði
þeim fæðst ástríðufull tilfinning sem kennd er við
erótíska lífslyst nú á dögum. Þessi ástríða fléttast á
hellisveggjunum saman við dauða, vitund um
dauða, með einkennilegum og áleitnum hætti sem
hefur annarleg áhrif á nútímamann er nemur ein-
ungis andstæðu, eitthvað sem ekki á saman og er
eðlisólíkt. Tengslin eru hvað sem því líður til stað-
ar í þessari fyrstu list mannkynsins; og þau vísa á
frumstæða reynslu, náttúrulegan sannleika, sem
siðmenningin hefur hulið orðum líkt og hún fól
hellana um árþúsundir.
Menn höfðu unnið hörðum höndum frá ómuna-
tíð þegar hér var komið sögu. Þeim hafði lærst að
virkja vitsmuni sína, kveikja eld, búa til vopn og
verkfæri, vinnan hafði mannað dýrið og lagt
grundvöll að menningarlegu samfélagi. Það var
þó ekki fyrren maðurinn uppgötvaði leikinn, hinn
erótíska leik, sem hann varð að manneskju einsog
hún er núna skilgreind. Þá fyrst hóf hann sig útfyr-
ir dýrslegan uppruna sinn á sviði kynlífs og tilfinn-
inga; og þá fyrst varð listin til, tjáning hellisveggj-
anna. Þessum manni hafði lærst að setja sér mark-
mið jafnframt því sem hann sagði skilið við
sjálfvirka, hvatvísa og oft árstíðabundna kynhegð-
an dýrsins; kynlíf hans fól í sér merkingu sem
tengst hefur þránni sem slíkri því markmið æxlun-
ar og fjölskyldu komu vísast síðar til sögu. Þetta
var hugstola ástand sem ekki þekktist í heimi dýra
að því leyti sem það átti sér vísvitaðan tilgang: að
vekja og magna ákveðið ástríðuferli — spennu,
fýsn, samræðisunað. Sé túlkun þessi rétt fæddist
manneskjan um leið og hún varð sér-vitandi um
leikinn og þrá sína.
Elstu heimildir okkar um mannlegt tilfinninga-
líf, hellamyndirnar fornu, tengja saman kyn-
nautn, list og dauðavitund með undarlegu móti.
Gott dæmi um það er frægt málverk sem fannst
árið 1940 í Lascaux í Frakklandi en á því liggur
maður með fuglsásjónu fyrir framan helsærðan
vísund sem lagður hefur verið spjóti. Báðir virðast
þeir vera í dauðateygjum því maðurinn liggur flat-
15