Mímir - 01.06.1996, Síða 48

Hér skulu nefnd fáein dæmi um orð og orða-
sambönd úr Söknuði sem hljóta þar nýtt merking-
arbrigði eða eru nýsmíði Jóhanns.
„Svefngangi“ er sennilegast nýyrði Jóhanns.
Pað er þýðing á latneska orðinu „somnambule“
sem kemur fyrir í mörgum málum (m.a. í ensku,
þýsku, dönsku). í þýskri orðabók Grimmsbræðra
eru orðin „Schlafwandler“ og „Schlafwanderer“.
Eiginleg merking þeirra er gefin með tilvísun í rit
eftir Immanuel Kant. Samkvæmt þessu tilheyra
bæði orðin þýskri tungu um aldamótin og mega af
þeirri ástæðu vel hafa verið Jóhanni töm.
„Svefngengill“ er algengari íslenskun á „som-
nanbule“ en „svefngangi". „Svefngengill“ og
„svefngangi“ koma hvorugt fyrir í orðabók Sigfús-
ar Blöndals (1924) og eru samkvæmt seðlaðsafni
Orðabókar háskólans óþekkt á fyrsta fjórðungi
aldarinnar.
Eitt af fyrstu dæmunum, sem til eru um „Svefn-
gengil" í íslensku, er í Vefaranum mikla frá Kasm-
ír: „Hann vaknaði eins og svefngeingill“. Orðið er
gefið upp í Islenskri orðabók Menningarsjóðs
(1963) og er það til marks um þegnrétt þess í
íslensku.
„Svefngangi“ hefur hins vegar hlotið önnur ör-
lög en „svefngengill". Engin önnur dæmi finnast í
seðlasafni Orðabókar háskólans um þetta orð en
úr Söknuði Jóhanns. „Svefngangi“ er ekki í ís-
lenskri orðabók Menningarsjóðs (1963) en er að
vísu í viðbæti við orðabók Sigfúsar Blöndals
(1963) og jafnframt vísað í Söknuð sem heimild.
Þetta ágæta orð hefur því ekki náð neinni fótfestu
í málinu á sama hátt og svefngengill.
Þýðing Jóhanns á „Schlafwandler/Schlafwand-
erer“ er í sjálfu sér merkileg en verður hálfu
merkilegri fyrir eignarfallseinkunnina sem fylgir:
„vanans“. Jóhann þýðir orð sem hefur skýra eig-
inlega merkingu en gefur því nýtt óeiginlegt inn-
tak.
Freistandi er að tengja „svefnganga vanans“ við
expressjónisma. Orðasambandið lýsir a.m.k.
svipuðum mannskilningi og expressjónistar börð-
ust gegn. Það eru einmitt „svefngangar vanans“
sem Johannes Becher hrópar á í kvæði sínu og
ögrar til að standa á fætur.
I þessum tveimur orðum er fólgin hugmynd sem
við fyrstu sýn lætur lítið yfir sér, hugmynd sem
árið 1928 hlýtur samt að hafa þótt nýstárleg á
íslandi. Lesendum ársins 1996 þarf ekki að þykja
hún eftirtektarverð einmitt vegna þess að samsuð-
an „svefngengill vanans“ (sem líklega er bergmál
af frumlegri mynd Jóhanns í Söknuði, „svefngangi
vanans“) er orðin svo rótgróinn hluti af daglegu
máli, hljómlítil endurtekning sem flestir taka sér
jafnvel hugsunarlaust í munn.
„Framandi“ er gamalt íslenskt orð sem Jóhann
nýgerir í Söknuði. í Passíusálmum Hallgríms segir
(30. sálmi 6. v.): „Framandi maður mætti Kristi, /
með honum bar hans þunga kross.“ Símon frá
Kýrene, sem var látinn bera kross Krists, var ekki
frá Jerúsalem heldur „kom utan úr sveit.“ (Lúkas
23,26). Hann er framandi í þeirri merkingu að
hann kemur að utan, hann er ókunnur og ókunn-
ugur. í þessari merkingu kemur orðið oft fyrir í
íslensku máli fram að Söknuði. Það er þessi merk-
ing orðsins sem Jóhann leggur til grundvallar í
Söknuði — en eykur við. Maðurinn er ekki ein-
ungis ókunnugur (,,framandi“) meðal annarra
manna heldur er hann einnig ókunnugur sjálfum
sér. Jóhann bindur orðið við einstaklinginn, af-
stöðu hans til sjálfs sín: Það er hver og einn „í sínu
eigin lífi vegvilltur, framandi maður“. Þessi sjálf-
skynjun er algeng í expressjónískum ljóðum og
síðar í existensíalískum skáldskap. Hér er nærtækt
að álíta að með lýsingarorðinu „framandi" (þ.
„fremd") sé Jóhann beinlínis að þýða eitt af mið-
lægum minnum í expressjónisma: firringuna, „Die
Entfremdung“. Merkingin þenur sig út yfir ís-
lenskar samtímavenjur þegar talað er um að mað-
ur geti verið sjálfum sér framandi. Raunar kallar
þessi málbeiting fram í hugann heiti og inntak
franskrar bókar sem kom út áratugum síðar,
„L’etranger“. Þar er aðalpersónan einmitt fram-
andi sjálfri sér og eigin athöfnum.
„Undursamleiki“. Lýsingarorðið „undursam-
legur“ er gamalt í málinu en engin dæmi eru úr
seðlasafni háskólans um nafnorðið „undursam-
leiki“ fyrir þann tíma sem Jóhann orti Söknuð.
Þetta orð þarf ekki að vekja sérstaka eftirtekt
vegna þess hve afleiðslan af lýsingarorðsending-
unni „leg(ur)“ í nafnorðsendinguna „leiki/leikur“
er þjál og algeng. Samt er freistandi að spyrja
hvort Jóhann sé hér beinlínis að þýða úr þýsku
orðið „Wunderlichkeit“.
I Islenskri samheitaorðabók er lýsingarorðið
„undursamlegur" gefið upp sem samheiti orðsins
„unaðslegur“. „Undursamleiki" er ekki í bókinni
en ætti þá samkvæmt þessu að þýða „unaður“.
„Wunderlichkeit“ er í Þýzk-íslenzkri orðabók
eftir Jón Ófeigsson þýtt sem „kynleiki, undur“ og
stenst sú þýðing sé hún borin saman við þýskar
orðabækur.
46