Mímir - 01.06.1996, Síða 58

mjQk ok sínkr af fé; hann hafði mjQk í hirð
sinni allz konar leikara, harpara og gígjara ok
fiðlara; hann hafði ok með sér seiðmenn ok
alls konar fjQlkunnigt fólk.6
Hér segir frá mönnum sem eingöngu gegna því
hlutverki að skemmta konungi og hirð hans. Á
slíka menn er einnig minnst í dróttkvæðum vísum.
Máni skáld kveður til dæmis um þá vísu fyrir
Magnús konung Erlingsson:
Gigian fyngr þar er ganga
gripa menn til pipu
færa fólfcu ftora
fram leicarar bleikir
vndr er hvæ augum vændir
um fa er þytr i trumbu
kniðan lit ec a ca/ða
kiapt oc blafna hvapta.7
Að hafa leikara og tónlistarmenn til að
skemmta hirð sinni er nokkuð sem konungar tóku
snemma upp.8 Hið sama er að segja um hirðskáld-
in, þau virðast snemma hafa náð vinsældum með-
al höfðingja til forna.9 Skáldin gegndu reyndar
svipuðu hlutverki og leikarar og tónlistarmenn, að
skemmta hirðinni og ekki síst konungi sjálfum.
Ætlun mín er ekki að mótmæla því að hirðskáldin
hafi gegnt virðingarstöðu hjá konungi enda litið á
þau sem fræðimenn eða þessa tíma „sagnaritara“
ef marka má orð Snorra í formála að Heims-
kringlu. Á hinn bóginn verður ekki horft framhjá
því að þau skáld sem segir frá í konungasögunum
eru misvirðuleg. Þegar lesið er um skáldmæltar
persónur á borð við Sneglu-Halla og Hreiðar
heimska,10 og jafnvel áðurnefndan Mána sem
Magnús konungur uppnefndi ávallt og kallaði
Tungla, hvarflar hugurinn ósjálfrátt til annarra
skemmtikrafta en skálda. Slík „skáld“ skera sig úr
í sögunum. Þau eru frábrugðin hinum dæmigerða
íslendingi sem heldur út til Noregs og vinnur hylli
konungs með hetjulund sinni og dýrum kvæðum.
Þau ná hylli konungs fyrst og fremst með því að
hegða sér á þann máta sem brýtur í bága við
almennar siðareglur, eins og til að mynda er lýst í
Konungsskuggsjá, með því að hegða sér eins og
fífl.
Persónuleiki fíflsins
Hermann Pálsson hefur bent á hversu mikið
nokkrar frásagnir af íslenskum skáldum í kon-
ungasögunum stangast á við þá björtu hiröskálda
skuggsjá sem sœmir Heimskringlu.11 Hann lík-
ir þessum frásögnum við spéspegla, að í þeim
séu hirðskáldin í spéspegli. Þær frásagnir sem
Hermann tekur fyrir eru „Þorleifs þáttur jarla-
skálds“, „Sneglu-Halla þáttur“, „Hreiðars þáttur
heimska“ og „Stjörnu-Odda draumur“. Allarfjór-
ar segir hann vera skopsögur í eðli sínu.12
Ég bind mig við tvær af þeim frásögnum sem
Hermann tekur fyrir í grein sinni, „Hreiðars þátt
heimska“ og „Sneglu-Halla þátt“. Ekki mótmæli
ég því að þessar frásagnir beri nokkur einkenni
skopsagna og að þær kunni að vera sprottnar af
kynnum íslenskra ritsmiða af frönskum fábyljum
og öðrum léttúðgum frásögnum úr landsuðri.’3
Mér þykir aftur á móti forvitnilegra að skoða
söguhetjurnar Halla og Hreiðar með tilliti til
hinna gamalgrónu skemmtikrafta sem fífl óneit-
anlega eru, hvort heldur þau eru það að atvinnu
eða eðli, nema hvort tveggja sé.
Áður en ég sný mér að Halla og Hreiðari eins
og þeir koma mér fyrir sjónir í sögunum er rétt að
velta fyrir sér persónuleika fíflsins. Skilgreining
Britannicu á fíflinu er á þann veg að það sé: „a
comic entertainer whose madness or imbecility,
real or pretended, made him a source of amuse-
ment and gave him license to abuse and poke fun
at even the most exalted of his patrons. “14 William
Willeford skilgreinir fíflið á svipaðan hátt:
The fool is, in short, a silly or idiotic or mad
person, or one who is made by circumstances (or
the actions of others) to appear a fool in that sense,
or a person who imitates for nonfools the foolish-
ness of being innately silly or made to look so. In
the time of Elizabeth I a distinction came to be
expressed between the „natural“ ánd the „artifi-
cial“ fool, the latter being the person who „pro-
fessionally counterfeits folly“; either could serve
as a jester or clown.15
Eitt helsta sérkenni fíflsins er hversu erfitt það á
með að fara eftir hverskyns boðum og bönnum.
Athafnir þess eru því oft ekki í neinu samræmi við
aðstæður og ólíkar því sem aðrir myndu gera.
Fíflið gerir sér hins vegar enga grein fyrir þessu,
kann ekki að skammast sín og er jafnvel stolt af
því að falla ekki inn í fjöldann. Um þetta segir
Willeford:
The fool is often clumsy as well as stupid. He is
lacking, that is to say, in his ability to perceive,
understand, or act in accordance with the order of
things as it appears to others. His perception, un-
56