Mímir - 01.06.1996, Síða 81

í Skáldatíma segir að í Sjálfstæðu fólki hafi
hetjuskapur manns verið útmálaður einsog í Is-
lendinga sögum án tillits til málstaðar hans, „og
málstaður Bjarts var vondur frá hér um bil öllum
sjónarmiðum, nema hetjuskap hans“.
2.
Eg hef af framan greindum ástæðum gert mér far
um að kynna mér sérstaklega dæmigerðar „forn-
sögur“ Halldórs Laxness og þá með aðstoð skálds-
ins sjálfs einsog sjá má af þeim ritgerðum sem ég
hef skrifað um þær. í ljós hefur komið að margt í
þeim á við rök að styðjast en annað er frumsamið
frá rótum og skrifað inní söguna einsog það stydd-
ist við sögulegar heimildir eða upplifun skáldsins
sjálfs. Þannig eru Islendinga sögurnar einnig skrif-
aðar. Það færi enginn nú á dögum að leita sagn-
fræðilegra heimilda um 10. og 11. öldina í þessum
ritum, þótt þau lýsi ýmsu sem þá einkenndi mann-
lífið og þjóðfélag höfundanna sjálfra á 13. öld,
ekki frekar en sagnfræðingar framtíðarinnar leit-
uðu heimilda um sögu Mosfellshrepps í Innan-
sveitarkroniku eða sannleikans um Óskar Hall-
dórsson og atvinnusögu hans í Guðsgjafaþulu.
Þessi rit fjalla ekki um sannfræði. Þau eru aftur á
móti ómetanleg heimild um persónurnar sem um
er fjallað og lýsa þeim skrítnu og þverstæðufullu,
en oft og einatt gamansömu örlögum sem þeim
eru búin. Þessi rit eru sem sagt heimild um mann-
inn; mann allra tíma svo lítið sem mannskepnan
breytist þótt umbúðirnar um líf hennar séu aðrar
en áður. En einsog við getum séð sjálf okkur í
skáldsagnapersónum Halldórs Laxness, þannig
þekkjum við margt í fari okkar og örlögum í forn-
um, ritstýrðum sögum; og þá jafnvel einnig í forn-
um grískum hetju- og goðsögnum, enda eru þær
skrifaðar af venjulegu fólki, en hvorki hetjum né
guðum. Og þegar upp er staðið er öllu svo vel fyrir
komið í þessum listrænu verkum að engu er líkara
en örlögin sjálf hafi skrifað þau; eða einsog Schop-
enhauer benti á, að líf okkar væri svo rökrétt og
úthugsað þegar við litum um öxl á gamals aldri að
engu væri líkara en það hafi verið fyrirfram ákveð-
ið. En að dómi hans hefur þó allt stjórnazt af
blindum vilja okkar sjálfra, eða einsog skáldverki
er stjórnað af höfundi sínum. Um þetta segir Hall-
dór Laxness í samtölum okkar um Innansveitar-
kroniku — og þarf vart annarra vitna við: „Skáld-
saga er ritstýrð sagnfræði og eftirlíkt sagnfræði.
Maður þykist vera að tala um veruleika, en það er
sá veruleiki þar sem höfundurinn skipar hlutunum
sjálfur í röð, „rétta“ röð, a. m.k. eftir sinni beztu
samvizku. Það er tilraun til að fá lesandann til að
trúa sagnfræði, sem maður hefur ritstýrt sjálfur
eða búið út. En skáldsaga er samt að því leyti
raunveruleg, að höfundurinn getur aðeins sagt frá
atburðum, mönnum, hugmyndum, flækjum og
árekstrum, sem hann hefur sjálfur lifað. Hann
hefur fólkið í handraða, a.m.k. í bútum, setur
síðan bútana saman. Höfundurinn getur ekki far-
ið út fyrir sína eigin reynslu; en hann ritstýrir
henni ... Maður er andsvar við þeim áhrifum,
sem hann verður fyrir í lífinu“.
Það er á þessum forsendum sem list íslendinga
sagna kemur okkur við enn í dag. Hún fjallar um
okkur sjálf. Og umhverfi okkar.
3.
Maðurinn hefur lítið sem ekkert breytzt. Hann er
alltaf samur við sig. En hetjurnar í fornum ljóð-
sögum eru orðnar að hversdagshetjum í síðari
tíma skáldsagnagerð. Það er mikið af ljóðlist í
mörgum þessara sagna, einkum sögum eftir
Hamsun, Hemingway og Laxness. Einnig í nokkr-
um ritum Gunnars Gunnarssonar sem ræktaði þó
79