Mímir - 01.06.2005, Blaðsíða 87

verða ofan á ([pau:ir]) má e.t.v. hugsa sér að í Ijósi
fárra mynda þar sem /y/ kemur upp á yfirborðið
hafi uppstillarinn fækkað frambjóðendum. Á sama
hátt mætti gera ráð fyrir að þegar [laknirj víkur
fyrir [laikmrj (lagnir) hafi einhljóðsframboðið verið
dregið til baka vegna þess hve yfirborðsmyndir
af því tagi hafa lítið fengið að láta Ijós sitt skína.
Hér væri sem sagt ekki um breytta hömluröð að
ræða heldur annars konar uppstillingu eða nýtt
framboðsfyrirkomulag. Myndirnar dekkjum-dekkja
og klóst virðast einnig varða inntak hamlanna frekar
en röðina á þeim.
Helsti kosturinn við þessa nálgun er sá að
hugmyndin um togstreitu hljóðafarslegra þátta og
orðhlutalegra næst vel fram. Bestunarkenningin
spáir því að fleiri en ein yfirborðsmynd komi til
greina og það kemur vel heim og saman við a.m.k.
sum dæmin sem hér hafa verið til athugunar.
Þar sem tekið er mið af yfirborðsmyndum verða
baklægu gerðirnar heldur ekki eins langsóttar
og í generatífu hljóðkerfisfræðinni. Veikleiki
kenningarinnar felst að mínu mati í hinni öfugu
nálgun, þ.e.a.s. að málkunnáttan sé skilyrt af
bönnum en ekki boðum. Þá er klárt mál að þótt
hún bregði birtu á einstök atriði leysir hún ekki allan
vanda sem við er að glíma á sviði morfófónemíkur.
5. Lokaorð
Hér hefur verið litið á áhrifsbreytingar í íslensku,
einkum kerfisbundnar áhrifsútjafnanir (e. levelling),
greind nokkur dæmi um slík fyrirbæri og þess
freistað að bera þau að fræðikenningum um
samband „hljóðkerfis" og „orðhlutakerfis". Helstu
efnisatriði má draga saman á þessa leið:
(16)
a. Ýmis framburðaratriði sem eru á
reiki í íslensku nútímamáli má rekja til
áhrifsútjafnana.
b. Málbreytingar af þessu tagi einkennast
af togstreitu hljóðafarslegra þátta og
orðhlutalegra þátta á þann hátt að hljóðréttar
myndir fara að laga sig að beygingardæminu
í heild.
c. Lýsingar og skýringar á því hvað þarna sé á
ferð ráðast mjög af því hvaða augum menn
líta málkerfið og einstaka hluta þess.
d. Hefðbundin generatíf hljóðkerfisfræði
þvingar menn í raun til að velja á milli
„hljóðkerfislegrar leiðar" og „orðhlutalegrar
leiðar“ til að lýsa áhrifsútjöfnunum. Slíkir
afarkostir eru óheppilegir þar sem um
greinilegt samspil þessara þátta er að ræða.
e. Lexíkölsk hljóðkerfisfræði hverfur frá
aðgreiningu hljóðkerfis og orðhlutakerfis
og býður upp á skilvirkari tengsl þarna á
milli. Samkvæmt þeim hugmyndum virðast
áhrifsútjafnanir frekar hljóðkerfislegt fyrirbæri
en orðhlutalegt en það kemur ekki vel
heim og saman við meintan „þrýsting" frá
orðhlutakerfinu.
f. í hefðbundinni morfófónemík og náttúrlegri
hljóðkerfisfræði er m.a. gert ráð fyrir reglum
um hljóðgerð orðhluta. Ætla má að við
áhrifsútjafnanir séu á ferð reglur af því tagi en
ekki er Ijóst í hverju skilyrðingar slíkra reglna
eru fólgnar eða hvernig þær gætu horft við
málnotandanum.
g. Sú kenning sem nær best að draga fram þá
spennu sem áhrifsútjafnanir vitna um milli
hljóðafarslegra þátta og orðhlutalegra þátta
er bestunarkenningin: Hún gerir beinlínis ráð
fyrir „keppni“ hljóðkerfis og orðhlutakerfis um
að hafa áhrif á útlit orðmynda.
h. Þótt bestunarkenningin komi að ágætu haldi
við að lýsa megineinkennum áhrifsútjafnana
má efast um hana sem almenna nálgun eða
„lausnarorð“ í málfræði.
Heimildir
Alexander Jóhannesson. 1923-24. Islenzk tunga ífornöld.
Bókaverzlun Ársæls Árnasonar, Reykjavík.
Archangeli, Diana. 1997. An Introduction to Linguistics in
the 1990s. Optimality Theory. An Overview. Ritstj. Diana
Archangeli. Blackwell Publishers Inc., Massachusetts/
Oxford.
Anttila, Raimo. 1977. Analogy. Mouton Publishers, Haag/
París/New York.
Björn Guðfinnsson. 1946. Mállýzkur I. (safoldarprentsmiðja,
Reykjavík.
Björn Karel Þórólfsson. 1925. Um íslenskar orðmyndir á 14. og
15. öld og breytingar þeirra úr fornmálinu. Með viðauka um
nýjungar í orðmyndum á 16. öld og sfðar. [Rit um íslenska
málfræði 2. Ljósprentun Málvísindastofnunar Háskóla
fslands frá 1987]. Fjelagsútgáfan, Reykjavfk.
Chomsky, Noam, & Morris Halle. 1968. The Sound Pattern of
English. Harper & Row, New York.
Clark, John, & Colin Yallop. 1995. An Introduction to
Phonetics and Phonology. 2. útg. Blackwell, Oxford.
Eiríkur Rögnvaldsson. 1981. U-hljóðvarp og önnur a-ö víxl í
nútímaíslensku. Islenskt mál 3:25-58.
Eiríkur Rögnvaldsson. 1989. Islensk hljóðfræði. Kennslukver
handa nemendum á háskólastigi. Málvísindastofnun
Háskóla íslands, Reykjavík.
Eiríkur Rögnvaldsson. 1990. Islensk orðhlutafræði.
Kennslukver handa nemendum á háskólastigi.
Málvísindastofnun Háskóla íslands, Reykjavík.
Eiríkur Rögnvaldsson. 1993. Islensk hljóðkerfisfræði.
Málvísindastofnun Háskóla íslands, Reykjavík.
Hock, Hans Heinrich & Brian D. Joseph. 1996. Language
History, Language Change and Language Relationship.
An Introduction to Historical and Comparative Linguistics.
85