Mímir - 01.06.2005, Blaðsíða 122

Vangaveltur um
u-hljóðvarpsvíxl
Höfundur
Kolbrún Friðriksdóttir
1. Inngangur
í þessari grein verður fjallað um u-hljóðvarp og
tengsl þess við nútímamálið. Leitast verður við
að varpa Ijósi á andstæðar skoðanir á því og mun
ég einkum náigast viðfangsefnið út frá tveimur
grundvallarspurningum:
1. Er u-hljóðvarpið beygingarlega eða
hljóðkerfislega skilyrt?
2. Er u-hljóðvarpsreglan enn virk í nútímamáli,
eða hvað skýrir annars hin algengu víxl a : ö í
málinu?
Hljóðreglur sem settar eru upp til að lýsa
samtímalegum einkennum tungumálsins eiga
sér oft sögulegar rætur. Saga íslenskunnar og
forsaga einkennist af fjölda hljóðbreytinga og
sumar þessara breytinga setja enn sterkan svip
á hljóðkerfi nútímamálsins. Enn sjást t.a.m. glögg
merki u-hljóðvarps og i-hljóðvarps í hljóðavíxlum
í málinu þótt sjálfar hljóðbreytingarnar hafi átt sér
stað á frumnorrænum tíma. íslenskt nútímamál
verður því að sjálfsögðu ekki skilið án skoðunar á
margvíslegum sögulegum málbreytingum sem áttu
sér stað í fyrndinni.
Talið er að u-hljóðvarpið hafi átt sér stað á
frumnorrænum tíma. í stuttu máli er sögulega hér
á ferðinni forn hljóðbreyting þar sem a kringdist
fyrir áhrif frá eftirfarandi u sem hafði hljóðgildið [u]
(eða [u] í forníslensku) og breyttist í bakmælt kringt
hljóð g [o]. Það féll síðar saman við 0 sem verður ö
[œ] í nútímamáli. Samtímaleg lýsing væri þá svona:
a > ö [œ] fyrir áhrif frá frammælta hljóðinu [y]. Hin
sögulega hljóðbreyting hafði einnig áhrif á önnur
hljóð en ekki verður farið út í þá sálma hér.
Umfjöllunarefninu er skipt í fimm kafla. ( öðrum
kafla verður gefið stutt yfirlit yfir það sem kalla
mætti umdæmi u-hljóðvarps, þ.e. hvar má sjá merki
þessarar sögulegu breytingar í málinu. í þriðja kafla
verður fjallað um ólík grundvallarsjónarmið sem
fram hafa komið í umræðum um u-hljóðvarpið:
annars vegar hvort það sé hljóðkerfislegs eða
beygingarlegs eðlis og hins vegar hvort eðiilegt
sé að telja u-hijóðvarpið virkt í nútímamáli, eða
hvað geti annars legið að baki þessum algengu
víxlum a : ö í málinu. í fjórða kafia verður gerð grein
fyrir athugun sem ég gerði til að kanna „virkni"
u-hljóðvarps við orðmyndun hjá tólf málhöfum og
í fimmta kafla verða helstu niðurstöður dregnar
saman.
2. Umdæmi u-hljóðvarps
Ef litið er til íslensks nútímamáls má sjá að víxlin
a : ö koma mjög víða fyrir í beygingu og orð-
myndun. Umdæmi þessara hljóðavíxla er greinilega
margbreytilegt. Þau má t.a.m. sjá í dæmigerðu
u-hljóðvarpsumhverfi sem svo mætti kalla, þar
sem u er í næsta atkvæði á eftir, og þau má
einnig sjá í orðum þar sem u er ekki sjáanlegt i
næsta atkvæði á eftir. En þess eru líka dæmi að í
mörgum orðum sem virðast uppfylla öll „skilyrði"
u-hljóðvarps verða þó engin víxl a og ö þótt u sé í
næsta atkvæði á eftir. í fljótu bragði virðist því úa og
grúa af dæmum í málinu sem ýmist virðast styðja
þá almennu reglu sem yfirleitt er talin gilda um u-
hljóðvarp eða þverbrjóta hana. En örfá dæmi um
víxl a : ö, eða engin slík víxl þar sem vænta mætti,
skýra betur hvað við er átt:
(1) Dæmi um víxl a : ö í „u-hljóðvarpsumhverfi“.
í beygingu:
a. barn - börnum; saga - sögu
b. tala - tölum; fara - förum
c. grannar - grönnum; svartar - svörtum
d. annar- öðrum
e. allir - öllum
í orðmyndun:
f. gras: grösugur
g. harmur: hörmung
120