Mímir - 01.06.2005, Blaðsíða 126

um hljóðbeygingarreglu að ræða. Samkvæmt
þessu vill Eiríkur því gera greinarmun á annars
vegar hljóðkerfislegu u-hljóðvarpi og hins vegar
beygingarlegu u-hljóðvarpi.
Kristján Árnason og Jón Axel Harðarson telja
hins vegar að hljóðbeygingarreglur liggi að baki í
báðum tilvikum og engin rök séu fyrir því að líta á
þetta sem tvö aðskilin fyrirbæri. Þeir telja einnig
að hin virku víxl a : ö \ nútímamáli skýrist ekki af
því að þar sé virk u-hljóðvarpsregla að verki heldur
að slík beygingarmynstur séu orðin föst í málinu,
málnotendur læri þau og beiti þannig orðmyndunar-
og beygingarlegum reglum á orða- og morfemforða
málsins.
4. Athugun á „virkni" u-hljóðvarps í orðmyndun
í því skyni að reyna að skoða hvort u-hljóðvarp
sé í raun virk hljóðkerfisregla í nútímamáli lagði
ég könnun fyrir tólf manns sem lítt láta sig varða
söguleg eða samtímaleg álitamál íslenskunnar og
enn síður að þeir hafi velt fyrir sér lífi eða dauða
u-hljóðvarpsins. Þátttakendur höfðu því enga
hugmynd um hvað verið var að kanna með þeim
sjö orðum sem þeim var ætlað að leggja út af.
Fyrirmælin voru þau að málhafar ættu að mynda
orð sem enduðu á -ugur út frá gefnum nafnorðum.
Af þeim sjö nafnorðum sem málhafar fengu
í athuguninni hafði ég í raun aðeins áhuga á
orðmyndun út frá fjórum þeirra, þ.e. þar sem
hugsanlega mátti vænta víxla a : ö. Þessi nafnorð
eru: gras, ftasa, sandur og hland.2 í raun var það að
lokum orðmyndun út frá aðeins tveimur siðasttöldu
orðunum sem fönguðu athygli mína því í öllum
tilvikum mynduðu málhafar orðin grösugur og
flösugur og engum datt í hug að mynda þar orðin
*grasugur og *flasugur. Af einhverjum ástæðum datt
málhöfum ekki í hug orðmyndun af gras og flasa án
u-hljóðvarpsvíxla. Kannski má ímynda sér að tíðni
þessara orða gæti skipt þar máli, þ.e. hefð er fyrir
beygingarmyndum þessara orða þar sem víxl a :
ö koma fyrir, sbr. gras - grös; flasa - flösu en síður
hefð fyrir beygingarmyndum eins og t.d. hlöndum.
En á hitt má þá einnig benda að það sama ætti í
raun að gilda um sand því hefð er fyrir víxlum a : ö
þar, sbr. sandar - söndum, en í Ijós kom að margir
töldu orðmyndina sandugur koma til greina.
Niðurstaða athugunar minnar sýnir þessar
orðmyndir hjá þátttakendum:
2 Benda má á að orðmyndun sú sem hér um ræðir var ekki
öllum jafneðlileg. Þess voru dæmi að málhafar segðust ekki
vera mjög hressir með sum þeirra orða sem þeim var ætlað
að mynda. Á það við um orðmyndun út frá nafnorðunum
flasa og hland: sögðust frekar vilja nota „allur í hlandi" eða
„hlandblautur" og „allur í flösu“!
(10) Orð Fjöldi
I. a. grösugur 12
b. grasugur 0
II. a. flösugur 12
b. flasugur 0
III. a. söndugur 6
b. sandugur 5
c. sendugur3 1
IV. a. hlöndugur 6
b. hlandugur 6
Hvað varðar orðmyndun í III og IV sýna
niðurstöðurnar að við fáum lágmarkspörin
hlöndugur - hlandugur og söndugur - sandugur.
Þannig hafa 50% þátttakenda tilfinningu fyrir því
að víxl a : ö séu eðlilegust í slíkum orðum, sbr.
söndugur-hlöndugur, og jafnmargir hafa þá
máltilfinningu að engin hljóðavíxl eigi að vera í slíkri
orðmyndun, þ.e. velja sandugur- hlandugur (fyrir
utan þennan eina sem velur *sendugur\). Þetta
verða að teljast afar áhugaverðar niðurstöður.
Afleiðsluviðskeytið -ug virðist þannig í sumum
tilfellum kalla fram u-hljóðvarpsvíxl í orðmyndun
málhafanna en í sumum ekki.
í Ijós kom einnig í athugun minni að málhafarnir
voru ótrúlega samkvæmir sjálfum sér í orðmyndun
í III og IV. í öllum tilvikum nema tveimur var algjört
samræmi í vali þeirra á orðmyndum, þ.e. þeir sem
mynduðu orðið söndugur völdu einnig hlöndugur
og þeir sem völdu orðið sandugur völdu einnig
hlandugur (sá sem valdi *sendugur valdi einnig
hlandugur). Aðeins tveir skáru sig úr hvað þetta
varðaði, annar myndaði söndugur: hlandugur
og hinn sandugur: hlöndugur. Vísbendingar um
slíkt samræmi í orðmyndun þessara tveggja orða
gætu ýtt undir þá trú að nokkurt mark sé takandi á
þeirri máltilfinningu málhafanna sem þarna kemur
fram og þeir séu nokkuð samkvæmir sjálfum sér í
orðmyndun. Þannig virðist hópurinn skiptast í tvo
nokkuð jafna hópa, annars vegar þá sem hafa „virkt
u-hljóðvarp“ í máli sínu og hins vegar þá sem hafa
gagnstæða tilfinningu og telja slík hljóðavíxl ekki
eiga heima í orðum á borð við þessi.
Hvernig verða þessar niðurstöður svo skýrðar
út frá þeim andstæðu sjónarmiðum sem hafa
verið rakin hér að framan? Generatífistarnir
myndu væntanlega fagna myndunum söndugur
og hlöndugur og telja slíka orðmyndun staðfesta
3 Því má velta fyrir sér hvort málhafinn sem myndar orðið
sendugur gæti verið að blanda saman orðum og hafi haft
orðamyndina sendinn í huga þegar hann myndaði orðið
sendugurl
124