Mímir - 01.06.2005, Síða 41

verið notað um hliðarstögin en síður um fram- og
afturstagið (Jón G. Arason munnleg heimild, 3.
desember 2001) og virðist það einnig eiga við
notkun danska orðsins (Ebert 1977).
Orðið vantur heyrist sjaldan í íslensku nú á
dögum og skilningur á merkingu þess er mjög
takmarkaður ef marka má könnunina. Guðbrandur
ísberg (1965) notar orðið í endurminningum sínum
frá skútuöldinni en orðið virðist ekki koma inn f
íslenskt ritmál fyrr en um miðja 19. öld, ef marka
má ritmálssafn Orðabókarinnar. Orðið var einnig
notað um sjóvettlinga, sbr. orðatiltækið að kasta
vöntunum. í þeirri merkingu er orðið líklegast
tökuorð úr dönsku (vante) og hefur komið inn í
íslenskuna með fleiri slíkum orðum í skútumáli
(Ásgeir Blöndal Magnússon 1989).
3.1.5 Upphal
Nú á dögum er hvorugkynsorðið upphat (ft. upphöl)
alfarið notað um dragreipin sem seglin eru dregin
upp með. Orðið sést hins vegar hvergi í þeim
heimildum sem skoðaðar voru, engin dæmi eru um
það í ritmálssafni Orðabókarinnar og ekki er hægt
að fletta orðinu upp í Orðabók Menningarsjóðs
(Árni Böðvarsson 1983). Erlendur Björnsson
sjómaður notar hins vegar karlkyns orðmyndina
upphalari um dragreipi (Jón Thorarensen 1945)
og er sú mynd einnig til í nokkrum dæmum í
ritmálssafni Orðabókarinnar. Þar er hún reyndar
notuð almennt um ýmis dragreipi til sjós og lands,
t.d. í sambandi við veiðarfæri.
í ensku er til sögnin haul sem þýðir að draga
upp eða hala upp og sömuleiðis sögnin uphale
sem, skv. The Oxford English Dictionary 1989,
getur þýtt það sama. í dönsku er notuð sögnin
ophale um að draga upp segl og orðið ophaling
sem þýðir uppdráttur. Skútumenn nú á dögum lesa
mikið ensk og dönsk tímarit um skútur og báta og
hafa þau m.a. verið aðgengileg á Borgarbókasafni
Reykjavíkur, a.m.k. undanfarin 15 ár. Fullvíst má
telja að íslenska nýyrðið upphal í hvorugkyni sé
komið inn í málið úr þessum grannmálum og
sjálfsagt er gamla karlkynsmyndin upphalari einnig
tökurorð úr dönsku.
Til er gamalt íslenskt orð sem notað var
um dragreipi á seglskútum. Það er orðið falur
sem ekki virðist hafa ratað inn í orðaforða
nútímaskútumanna. Guðbrandur ísberg (1965)
notar orðið í lýsingu sinni og mörg dæmi eru til
um orðið í ritmálssafni Orðabókarinnar. [ fornum
ritum er hins vegar notað orðið dragreipi en orðið
falur hefur aðra merkingu og er m.a. notað um
spjótsskaft, sbr. spjótsfalr (CV). Ásgeir Biöndal
Magnússon (1989) telur orðið vera tökuorð úr
dönsku (fald).
3.2 Seglin
Talsverður munur er á seglum báta frá
skútuöldinni og skemmtibáta frá seinni hluta 20.
aldar (sjá myndir 1 og 2). Klýfirinn er horfinn á
nútímaskútunum og í staðinn fyrir sprytseglið er
komið stórsegl. Svo hefur belgseglið eða belgurinn
bæst við. Einungis fokkuna er að finna á bátum
beggja þessara tímabila.
3.2.1 Fokka
Fyrirrennara fokkunnar er að finna á galeiðum
síðmiðalda sem búnar voru gríðarstórum
skáseglum á hallandi rám. Á 17., 18. og 19. öld,
gullaldartíma seglskipanna og tíma landafundanna,
kom fokkan fram og voru stóru seglskipin jafnan
búin nokkrum slíkum seglum (Angelucci og Cucari
1979).
Fokkan er mikilvægasta seglið þegar siglt er upp
í vindinn og með tilkomu hennar fengu sjómenn
mun meira svigrúm til siglinga en áður hafði þekkst.
Eiginleikum hennar má líkja við flugvélavæng
sem lyftir flugvél frá jörðu með því að mynda
háþrýsting við neðra borð og lágþrýsting við efra
borð og þar með togkraft upp á við. Inni í seglpoka
fokkunnar myndast háþrýstingur en öndverðu
megin lágþrýstingur sem togar bátinn skáhallt fram
á við. Eftir því sem siglt er nær vindstefnu þarf að
strekkja seglið meira og minnka pokann til að halda
togkraftinum.
Fokkan var ekki komin fram á sjónarsviðið í
þeirri mynd sem síðar varð þegar víkingarnir sigldu
langskipum sínum og knörrum um norðurhöf.
Cleasby (CV) nefnir ekki fokkuna í sinni orðabók
en Fritzner (1954) nefnir eitt dæmi. Það er úr kvæði
Jóns biskups Arasonar sem hann orti er hann var
í utanferð til biskupsvígslu. Ekki er hins vegar Ijóst
af kvæði Jóns hvers konar skipi eða báti þetta segl
tilheyrði (Biskupa sögur II, 1878:570). Samkvæmt
ritmálssafni Orðabókarinnar er orðið að finna í
ritmáli allt frá 16. öld og hafa íslendingar fyrst
kynnst þessum seglabúnaði á erlendum kaupförum
sem hingað lögðu leið sína á þessum tíma, t.d.
kaupförum Flansakaupmanna. TelurÁsgeir Blöndal
Magnússon (1989) orðið vera tökuorð úr þýsku
(Vocke) eða hollensku (fok).
Könnunin leiðir í Ijós að fokkan er það orð sem
allir nota um þetta framsegl nútímaskúta. Til
viðbótar við það er til orðið stormfokka sem notað
er um lítinn selgbleðil sem stundum er settur upp í
stað fokkunnar þegar hvasst er.
3.2.2 Belgsegl
Spinnakker eða belgsegl er 20. aldar nýjung í
seglabúnaði (sjá mynd 2). Þetta er stærsta seglið
39