Mímir - 01.06.2005, Blaðsíða 69

endurreisnartímabilinu þar sem hann meðal annars
telur þunglyndi tilheyra þeim gáfuðu og lærðu en
þeir sem sífellt eru glaðlyndir séu jafnframt einfaldir
og fáfróðir.14 Skilgreiningar á hugtakinu hafa verið
margvíslegar en helst má telja að „húmor sé notað
um þá afstöðu höfundar að lýsa furðum tilverunnar
og göllum með því að draga fram broslegu hliðina,
en þó með skilningi og nokkurri samúð andstætt
því sem gerist í beinni ádeilu og háði“.15 Húmor
kemur fyrir í bókmenntum á öllum tímum og átti sér
blómaskeið á endurreisnartímanum.
Mikhail Bakhtín fjallar í riti sínu Rabelais
and the world, um tvenns konar menningu
endurreisnartímans. Annars vegar var það hin
ráðandi klassíska menning og hins vegar sú
sem kölluð er karnivalísk menning og tengist
kjötkveðjuhátíðum og öðrum gleðisamkomum.
Karnivalíska menningin nær til allra stétta en á
sér rætur í alþýðuskemmtunum miðalda. Hún
einkennist af grótesku sem hefur það markmið
að aftigna allt háleitt og felia það af stalli niður á
veraldlegt plan. í þessari menningu felst kjarninn
í hlátrinum.16 Samkvæmt Bakhtín var karnivalið
andsvar alþýðunnar við opinberri menningu og
sýndi fram á að allt væri afstætt og hverfult.
Líkt og á tímum endurreisnar og karnivals
má sjá ýmsan viðsnúning á viðteknum gildum í
barnabókum samtímans. Sjónarhorn barnsins
er annað en fullorðinna, það sér heiminn neðan
frá og upp sem gefur því tilfinningu fyrir smæð
sinni og valdaleysi. Þó getur sjónarhornið leitt
til gagnstæðrar tilfinningar því barnið hefur
valdið í sínum eigin hugarheimi og hefur þar
áhrif á gang mála. Það má finna fjölmörg dæmi í
barnabókmenntum þar sem þeirri aðferð er beitt að
snúa viðteknum gildum á haus, börn verða risastór
og pínulítil til skiptis eins og Lísa í Lísa ÍUndralandi
fékk að reyna á eigin kroppi17 og Gúllíver í Ferðum
Gúllívers. Slíkar sögur einkennast af því að ferðalag
söguhetjunnar leiðir til uppgjafar hennar og ósigurs
en ennfremur til glötunar sakleysis og aukins
þroska.18 Skopið birtist í viðsnúningnum, börn vita
að um er að ræða atburði sem styðjast ekki við
raunveruleikann og einmitt þess vegna er hægt
að hlæja að því. Þessi viðsnúningur getur falið
í sér að mörkin milli manneskjunnar og annarra
sköpunarverka þurrkast út og hann getur líka falið í
sér að dýr fá mannlega eiginleika líkt og í Dýrunum í
Hálsaskógi eftir Torbjörn Egner.
Victor Raskin telur kenningar um kímni vera
14 Ðagný Kristjánsdóttir 1999, bls. 354-355.
15 Hugtök og heiti íbókmenntafræði. Jakob Benediktsson
ritstýrði 1998, bls. 128-29.
16 Helga Kress 1987, bls. 276.
17 Asfrid Svensen 2001, bls. 29.
18 Islensk bókmermtasaga, Halldór Guðmundsson ritstýrði
1996, bls. 149.
þrenns konar í bók sinni Semantic mechanisms of
humour. í fyrsta lagi eru kenningar um kímni sem
valda tilfinningalosandi útrás, í öðru lagi þær sem
fjalla um lítillækkandi kímni og í þriðja lagi kenningar
um misræmi sem leiðir til hins skoplega. Það er hið
síðastnefnda sem flest nútímaumræða um kímni og
fyndni snýst um. Þær kenningar um útrásina sem
falla undirfyrsta flokkinn telur Raskin einskorðast
við sálfræðilegar þarfir þess sem hlustar á kímnina
eða brandarann.19 Freud hefur útfært svipaðar
kenningar um tilfinningalega útrás og geðhreinsun
í sambandi við kímni. Hann leit á hlátur sem kraft
eða orku sem leysist úr læðingi. Þessi orka þjónaði
áður þeim tilgangi að bæla niður andfélagslegar
tilfinningar sem leysast úr læðingi í þessu dulbúna
formi kímninnar sem er félagslega samþykkt í það
skiptið. Þannig lyfta tengdamömmubrandarar
og trúarbragðabrandarar sem eru dulbúnir sem
saklaust grín, fargi af sadískum tilfinningum, hatri
og virðingarleysi sem ertímabundin leyfileg tjáning
við slíkar skoplegar kringumstæður.20 Kenningar
um lítillækkandi og móðgandi kímni eru ekki nýjar
af nálinni því bæði Plató og Thomas Hobbes litu á
hláturinn sem illkvittinn og meinfýsinn og telja að
þegar við hlæjum sé það að óförum annarra og til
að upphefja okkur sjálf.21
Brandarar snúast ósjaldan um vitgrannt fólk
og heimskulegar gerðir þess, og efni þeirra á oft
rætur í því sem manninum finnst ógna sér á einn
eða annan hátt. Með því að skopast að tilteknum
hópi manna eða málefni og með því að beina
skopinu að ákveðnu skotmarki, losum við um
tilfinningar okkar þannig að einskonar geðhreinsun
verður og hláturinn brýst fram.22 Við hlæjum
vegna þess að okkur finnst okkur vera ógnað
og að við séum í hættu. Ógnunin er þó aðeins í
undirmeðvitundinni og viðbragðið er eðlislægt
og frumstætt. Lítillækkandi og móðgandi kímni
er kannski betur þekkt nú á seinni tímum sem
svokallaður „eineltishúmor" þar sem lagst er á eitt
við að skopast að ákveðinni persónu eða hópi,
einhverjum sem talinn er erfiður í umgengni og
jafnvel hallærislegur og ógnar þess vegna heimi
grínistans með framandleika sínum.
Hláturinn er félagslegt fyrirbæri sem sést af
því að fyndni er oftast borin uppi af tungumálinu.
Margir kenningasmiðir á þessu sviði telja að í
flestum tilfellum liggi einhvers konar misræmi að
baki fyndninni eða brandaranum eins og í þriðju
skilgreiningu Cassons hér að framan. Misræmið
19 Andrew Casson, 1997, bls. 5. Hér er vísaö til þess sem
Casson skrifar í rítgerð sinni um Victor Raskin og kenningar
hans um kimni í bókinni Semantic mechanisms of humour
frá árinu 1985.
20 J.A.C. Brown 1964, bls. 22.
21 Gregg Camfield 1997, bls. 3-4.
22 Andrew Casson 1997, bls. 6.
67