Læknaneminn - 01.04.2018, Qupperneq 18

R
itr
ýn
t e
fn
i
18
Á Íslandi hefur verið skimað fyrir meðfæddum
efnaskiptagöllum frá 1972. Meðfæddir efna­
skipta sjúkdómar eru í langflestum tilfellum
erfða sjúkdómar sem erfast a­litningsvíkjandi
(e. autosomal recessive) sem þýðir að foreldrar
eru einkennalausir arfberar. Erfi börn
sjúkdóms valdandi breytingar frá báðum
foreldrum kemur fram sjúkdómur. Flesta
með fædda efnaskipta sjúkdóma má rekja til
trufl unar í flutnings ferlum frumunnar eða
breyt inga í ensímvirkni.1 Erfða­ og sameinda­
læknisfræðideild Landspítalans skimar fyrir
arf gengum og meðfæddum efnaskiptagöllum
með blóðsýni sem tekið er á þerripappír 48­72
klukkustundum eftir fæðingu (sjá Töflu I).
Sá efnaskiptasjúkdómur sem flestir þekkja og
lengst hefur verið skimað fyrir hjá nýburum
á Íslandi er fenýlketónúría (e. phenylketonuria,
PKU). Fenýlalanín­hýdroxýlkljúfur (e. phenyl-
alanine hydroxylase, PAH) umbreytir fenýl­
alanín í amínósýruna týrósín. Ef það er mein­
valdandi stökkbreyting í PAH­geni getur
of gnótt fenýl alaníns (Phe) í miðtaugakerfi
valdið þroska skerðingu, vaxtarskerðingu og
flogum. Meðferðin er Phe skert fæði ævilangt.2
Í þessari grein er sjónum beint að minna
þekkt um efnaskiptagöllum tengdum flutningi
og myndun karnítíns. Karnítín er ammóníum
katjón með fjórum kolefnissameindum sem
gegnir mikilvægu hlutverki í efnaskiptum.
Það er að finna í flestum dýrategundum en
einnig í fjölmörgum örverum og plöntum.3
Flutnings­ og myndunarsjúkdómar karnítíns
falla í hóp hvatberasjúkdóma sem hafa áhrif á
β­oxun fitusýra (e. fatty acid oxidation disorders,
FAODs) (sjá Töflu II og Mynd 1).4 Hér verður
fjallað um fituefnaskipti, galla í myndun
og flutningi karnítíns og sögu frumkomins
karnítínskorts í Færeyjum.
Truflun fituefnaskipta
Í föstu er fita helsta orkuuppspretta líkamans.
Fita losnar úr fituvef, nær til lifrar, hjarta
og rákóttra vöðva þar sem langar fitusýrur
eru nýttar til orkuframleiðslu. Karnítín er
nauðsyn legt í þessu ferli. Frítt­karnítín
(f­karnítín) binst fitusýrum í umfrymi og flyst
inn í hvatbera þar sem þær eru brotnar niður
með β­oxun (sjá Mynd 2).
β­oxun í föstu tekur þátt í blóðsykurstjórn
og miðar að því að koma í veg fyrir
blóðsykurfall (e. hypoglycemia). Ketónar
(e. ketone bodies) eru framleiddir úr asetýl­
CóA, myndunarefni β­oxunar fitusýra í lifur.
Heila­, hjarta­ og rákóttar vöðvafrumur nýta
ketóna sem orkugjafa í föstu og þá gengur
Gallar í myndun og
flutningi karnítíns
Aðalheiður Elín Lárusdóttir
læknanemi á fimmta ári 2017-2018
Reynir Arngrímsson
sérfræðingur og dr. med í erfðalækningum og
prófessor við Læknadeild HÍ
Þreyta
Hegðunarbreytingar
Pirringur
Hjartastækkun
Hjartabilun
Hiti
Ógleði/uppköst
Niðurgangur
Minnkuð matarlyst
Blóðsykurfall
Vöðvaslen
te
ik
n
in
g
: v
e
c
to
rp
o
c
k
e
t/fre
e
p
ik
Einkenni galla í β-oxun fitusýra
CPT1-skortur
Endurtekin blóðsykurföll í föstu án
myndunar ketóna.
Stækkuð lifur.
Flog, dá.
SCAD-skortur
Nýburar: Ógleði, blóðsýring,
seinkaður þroski.
Vöðvaslen.
MCAD-skortur
Blóðsykurföll í föstu án myndunar
ketóna sem koma í köstum.
Uppköst, blóðsýring. Dá.
CPT2-skortur
Mildari gerð: Hækkað mýóglóbúlín í
þvagi í föstu eða við áreynslu.
Nýburar: Blóðsykurfall án myndunar
ketóna, stækkuð lifur, hjartavöðva-
kvilli, flog og dá.
Gallar í flutniningi/tengingu langra
fitusýra
Bráð lifrabilun sem kemur í köstum.
Heilakvilli.
Of hár styrkur ammóníaks í blóði.
OCTN2 flutningsferja karnítíns
Efnaskiptatruflun: Hækkaður
styrkur ammóníaks í blóði. Hækkun
á transamínösum. Dá.
Hjartavöðvakvilli.
CACT-skortur
Blóðsykurfall án framleiðslu ketóna.
Of hár styrkur ammóníaks í blóði.
Hjartsláttartruflun.
Öndunarstopp.
Stækkuð lifur.
VLCAD-skortur
C-gerð: Einkenni frá hjarta, skyn-
didauði .
H-gerð: Einkenni frá lifur,
blóðsykurföll án myndunar ketóna
sem koma í köstum.
MTP-skortur og einangraður
skortur L3-hydroxýl-CóA langra
fitusýra
Blóðsykurföll í föstu án myndunar
ketóna sem koma í köstum.
HELLP heilkenni á meðgöngu.
Einkenni frá vöðvum, hjarta, lifur
og augum.
Mynd 1. Almenn einkenni galla í β-oxun fitusýra, FAODs.4 HELLP: rauðkornarof, hækkaðir transaminasar, lág blóðflögugildi (e. Hemolysis, Elevated liver
enzymes, Low platelet counts).