Morgunblaðið - 14.12.1986, Síða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. DESEMBER 1986
KIISKUR
ÍEYRARVINNU
Kafli úr ævisögu Einars Ólafssonar í Lækjarhvammi, Af
Halamiðum á Hagatorg,
eftir Þórunni Valdimarsdóttur
í tilefni af níræðisafmæli Einars Ólafssonar 1. maí sl. er kominút
ævisaga hans, skráð af Þórunni Valdimarsdóttur, sagnfræðingi. í bókinni
segir frá uppvéxti Einars í Reykjavík og togaraárum hans og frá starfi
hans sem bónda í höfuðborginni frá 1926 og afskiptum hans af félagsmál-
um bænda.
Hér á eftir fer kafli úr bókinni, sem nefnist Kúskur í eyrarvinnu.
Einar Ólafsson
Hestvagn eins og Einar stýrði um höfuðstaðinn 1913 sést fremst á
egar ég fór að geta orðið
að liði hafði ég hug á því
að létta undir með heimil-
inu. Ólafur faðir minn var
leiguliði eins og svo margir bændur
um aldamótin. Um miðja síðustu öld
var aðeins rúmur fjórðungur bænda
sjálfseignarbændur, en þegar kom
fram undir aldamót fóru margir
leiguliðar að brasa við að kaupa
ábýlisjarðir sínar. Faðir minn keypti
Flekkudal árið 1902, og um það leyti
stigu margir nágrannabændur hans
sama skref. Þetta var á skútuöldinni
og þeir ábúendur í Kjósinni sem
styrkt höfðu stöðu sína með því að
fara á skútu, sáu sér kleift að kaupa
jarðir sínar. Flekkudalur var eins og
ég hef áður minnst á, i eigu Jóns
Jónssonar útvegsbónda í Melshúsum
á Seltjamamesi. Fleiri jarðir í ná-
grenninu voru í eigu Seltiminga. Svo
var um Meðalfellskot og Eyjar, en
Sandur var í eigu Engeyinga.
Faðir minn keypti Flekkudalinn
fyrir 2000 krónur. Hann fékk 900
króna lán úr Söfnunarsjóði, og 800
króna lán hjá kunningja sínum, en
tók nokkru seinna lán úr Ræktunar-
sjóði til þess að greiða það upp. Á
þessum tíma kröfðust Söfnunarsjóð-
ur, Viðlagasjóður og ýmsir fleiri
sjóðir ekki fastra afborgana af fast-
eignalánum. Sjóðimir kröfðust
einungis fjögurra eða fimm króna
af hundraði í vexti á ári, og skuldar-
ar greiddu lánin síðan upp þegar
þeir gátu. Landsbankinn krafðist
aftur á móti árlegra afborgana.
Ræktunarsjóður var stofnaður um
aldamótin og átti að lána bændum
fé til jarðabóta og annarra fram-
kvæmda er að jarðrækt lutu, en lán
úr þeim sjóði voru greidd upp með
vægum afborgunum á löngum tíma.
Faðir minn greiddi fjórar krónur
af hundraði í vexti af láninu úr Söfn-
unarsjói. Það man ég fyrir víst, því
að þær 36 krónur sem féllu í gjald-
daga á hveiju sumri líða mér seint
úr minni. Heimilið var oft þrúgað
af áhyggjum þegar gjalddaginn
nálgaðist. Svo erfitt var að klóra
saman fé fyrir vöxtunum að ég fékk
á þessum árum óbeit á skuldum, sem
endist mér lffið út. Móðir mín strokk-
aði smjör heima frá því að kýmar
fóru út á vorin og þangað til fráfær-
ur hófust í lok júní, því að þá var
ijómabúið í Káranesi lokað. Nytin í
kúnum minnkaði þegar þær voru
settar út, svo að það þótti ekki taka
því að knýja strokkinn í Káranesi.
Fyrir heimastrokkaða smjörið fékk
móðir mín gott verð í Reykjavík.
Hún fékk 75 aura fyrir pundið og
þær krónur sem fengust með þessu
móti gerðu oft útslagið um það að
hægt væri að greiða vextina af lán-
unum. Allir heimilismenn tóku þátt
í spamaðinum með því að eta þurrt.
Flekkudalur var miðlungs jörð og
lítið var hægt að auka heyskap áður
en tilbúinn áburður og stórvirk tæki
komu til sögunnar. Búinu var því
þröngur stakkur skorinn fjárhags-
íega, og eina leiðin til að greiða upp
jörðina var að afla tekna annars
staðar. Á þessum tímum þótti sjálf-
sagt að böm tækju þátt í lífsbaráttu
foreldra sinna, og að launin sem þau
öfluðu rynnu til heimilisins. Þess
vegna tók ég því fegins hendi er ég
fékk vinnu á vertíð í Reykjavík árið
1913, þá sextán ára gamall. Guðrún
systir mín axlaði svipaða ábyrgð og
ég, bara heimafyrir. Til dæmis um
dugnað hennar má nefna að þegar
hún var þrettán ára gömul þvoði hún
allan þvott í Flekkudal, og ekki var
hún fullvaxin þegar hún vann á við
fullgilda vinnukonu. Yngri systkini
okkar átöldu Sigríði móður okkar
einhveiju sinni fyrir það að henni
þætti vænst um okkur Guðrúnu af
börnum sínum. Móðir mín svaraði:
„Ef svo er, þá er það ekki að ástæðu-
lausu, eins og þið virðist halda. Eftir
að Guðrún fór að vinna vissi ég ekki
hvað þreyta var, og eftir að Einar
fór að vinna skorti aldrei peninga.“
Ég fór suður þegar vertíð hófst
árið 1913 og fékk inni hjá Úlfhildi
ömmu minni á Hverfísgötu. Mikið
var um að vera á vertíðinni í
Reykjavík á þessum árum, og á
meðan á henni stóð breytti bærinn
um svip. Margir bæjarbúar höfðu
þraukað fyrri hluta vetrar atvinnu-
Bryggjuhúsið Aðalstrætismegin.
myndinni.
lausir, og horft í gaupnir sér.
Launafólk byggði afkomu sína að
mestu leyti á vertíðarvinnunni. í
vertíðarbyijun snemma í febrúar
streymdi fólk til bæjarins úr ná-
grannasveitum, í þá vinnu sem
bauðst. Manna þurfti skipin og við
uppskipun og verkun á saltfiski í
landi biðu ótal störf. íslendingar áttu
þegar þetta var á annan tug togara.
Á árunum 1912—1913 voru tíu tog-
arar keyptir til landsins, og mönnum
var ljóst að afkoma þjóðarinnar
myndi að verulegu leyti byggjast á
togaraútgerð í framtíðinni. Þilskip
voru enn í notkun, en þeim fór fækk-
andi.
Litið var upp lil togarasjómanna
og starf þeirra þótti eftirsóknarvert.
Þegar vel aflaðist höfðu þeir marg-
föld laun á við þá sem unnu í landi,
en þeir urðu líka að þræla linnulaust
úti á miðunum. Miklu meiri vinnu-
harka tíðkaðist á togurunum en á
þilskipunum. Á þilskipunum var
skipshöfninni skipt á tvær vaktir,
og á frívaktinni unnu menn ekki
nema ef verið var að draga afla um
borð.
í landi var unnið af kappi við að
skipa upp kolum og salti til útgerðar-
innar, en flestir kola- og saltpokamir
fóru um borð í togarana. Aflinn var
hausaður, flattur og settur í salt á
miðunum. Þegar fiskinum var stafl-
að upp í landi var bætt í hann salti
og hann geymdur í að minnsta kosti '
tvær vikur áður en honum var ekið í
út á stakkstæðin, til kvenna sem sáu |
um að vaska hann og þurrka. Það ‘
varð mitt hlutverk á þessari fyrstu
vertíð minni í Reykjavík, að aka
brimsöltum fiskinum til húsmæðra
í útjaðri höfuðstaðarins.
Það var bæði heppni og kunnings-
skapur föður míns og Jóhannesar 1
Hjaitarsonar verkstjóra hjá Miljóna-
félaginu, sem varð til þess að ég
fékk þetta eftirsótta starf aðeins
sextán ára gamall. Ég var kúskur
með kaskeiti og keyri og ók saltfiski
fyrir útgerðarfélagið Kveldúlf á
stakkstæðin víðsvegar um bæinn.
Miljónafélagið var á sínum síðasta
snúningi þegar þetta var, og skilin
milli þess og útgerðarféiagsins
Kveldúlfs, sem reis úr rústunum,
voru ekki giögg. Saltfiskurinn sem
ég ók með um bæinn var í eigu
Kveldúlfs, en verkstjóri minn vann
á vegum Miljónafélagsins og það
átti hestana fimm sem notaðir voru
við flutningana.
Kerrur voru algengar í Reykjavík
um þetta leyti, og sérstök stétt
kúska, sem áttu og ráku tvíhjóla
kerrur, var í bænum. Þeir fluttu
ýmiss konar dót á hestvögnunum
fyrir bæjarbúa. Nokkuð var einnig
um fjórhjólavagna sem tveimur hest-
um var beitt fyrir. Þeir voru í eigu
verslana, sem notuðu þá einkum til
þess að flytja um bæinn þungavöru,
svo_ sem kol, olíu og timbur.
Á þessum tíma var ein stein-
bryggja við höfnina, en hún var svo
lítil að stór skip gátu ekki lagst að
henni. Skipin köstuðu því akkeri
fyrir utan höfnina. Það var orðið
brýnt að bæta úr hafnleysinu, og
einmitt þetta ár var hafist handa
við hafnargerð. Það var tafsamt að
skipa upp í báta og róa með vörur
í land, og augljóst að þótt hafnar-
gerð væri gífurlega dýr væri hún
ekki lengi að borga sig. Auk stein-
bryggjunnar voru nokkrar tré-
bryggjur í fjörunni norðan við húsin
í Hafnarstræti, og voru þær í eigu
sérstakra verslana. Hin glæsilegu
hús Kveldúlfs við Skúlagötu voru í
byggingu þegar þetta var. Byggð
var stór trébryggja framan við hús-
in, og brátt gátu menn séð verka-
menn rogast með kola- og saltpoka
í hundraðatali upp í vöruhúsin.
Miljónafélagið átti fiskgeymslu
niður við höfnina, og þangað mætti
ég til vinnu fyrsta daginn. Ég gekk
til Jóhannesar Hjartarsonar verk-
stjóra og kynnti mig. Jóhannes var
kaldlyndur maður og tók mér ekkert
sérstaklega vingjamlega. Hann
sagði við einn undirmanna sinna:
„Sonur hans Ólafs í Flekkudal er
héma, ég lofaði föður hans að láta
hann fá vinnu. Ég er að hugsa um
að munstra hann á Gamla-Bleik.“
Gamli-Bleikur var meiddur svo að
ég var „munstraður" á Jarp í stað-
inn. Hinir ökuþórarinir leiðbeindu
mér, og brátt stýrði stoltur sextán
ára ekill kerrn hlaðinni hálfu tonni
af saltfíski um bæinn þveran og
endilangan. Hinir kúskaramir þrír
voru afbragðsmenn, eins og flestir
sem ég hef kynnst um ævina. Þeir
voru miklu eldri en ég og áttu fyrir
fjölskyldum að sjá.
Ég mætti eins og annað verkafólk
til vinnu klukkan sex á morgnana.
Fyrsta verk mitt var að sækja Jarp
í hús Isbjamarins, sem stóð suðvest-
an við Ijörnina. Fullorðinn maður
sem hét Éinar Hildibrandsson sá um
hestana. Ég dvaldist oft hjá honum
eftir að vinnu lauk og aðstoðaði
hann. Einar gamli þakkaði mér
greiðann með því að velja gott hey
handa Jarpi.
Klukkan sex vomm við kúskar-
arnir mættir við vöruhúsin niður á
höfn, þar sem saltfiskurinn var
geymdur. Tveir gamlir karlar hlóðu
þurrum, hörðum fiskinum á kerruna.
Jónas Magnússon, systursonur Jó-
hannesar, var verkstjóri hjá Kveld-
úlfi, og hann var nokkurs konar
birgðavörður. Þegar búið var að
hlaða vagninn töldum við fiskinn í
sameiningu. Fimmti maðurinn
skráði töluna og áfangastaðinn. Það
var Kristján Benediktsson sem þá
var unglingur, en hann var síðar
verkstjóri hjá Kveldúlfí í fjölda ára.
Ég hafði með mér heypoka handa
Jarpi, semm ég hengdi um háls hon-
um þegar við stóðum við. Hann