Morgunblaðið - 11.04.1987, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 11. APRÍL 1987
Þróun og stefna
í bankamálum
eftir Jóhannes
Nordal
Hér fer á eftir ritstjómargrein
í nýútkomnu hefti Fjármálatíð-
inda eftir dr. Jóhannes Nordal.
I
Skipulagsmál bankakerfísins
hafa verið mjög til umræðu að und-
anfomu. Hefur tilefnið einkum
verið hið mikla fjárhagsvandamál
Útvegsbankans vegna útlánatapa,
er í ljós komu haustið 1985. Fyrstu
viðbrögð stjómvalda við þeim vanda
vom annars vegar þau að tryggja
um sinn áframhaldandi starfsemi
bankans í slqóli sérstakrar ábyrgð-
aryfírlýsingar Seðlabanka og ríkis-
stjómar, en hins vegar hefla könnun
leiða til þess að endurskipuleggja
starfsemi bankakerfísins, jafnframt
því sem fjárhagsvandi Útvegs-
bankans yrði leystur. Voru ýmsar
leiðir kannaðar og reyndar í þessu
efni, einkum sameining Útvegs-
bankans og tveggja einkabanka í
stóran, alhliða hlutafélagsbanka, en
einnig sameining Útvegsbankans
við Búnaðarbankann. Þegar í ljós
kom, að samstaða næðist um hvor-
uga þessa leið að sinni, tók ríkis-
stjómin þá ákvörðun að beita sér
fyrir stofnun nýs hlutafélagsbanka,
er yfírtæki starfsemi Útvegsbank-
ans, og hefur sú leið nú verið
lögfest.
í þessari niðurstöðu felst, að
tækifærið, sem gafst til þess að
leysa erfíðleika Útvegsbankans með
samruna við aðrar bankastofnanir,
hefur gengið mönnum úr greipum.
Engu að síður felst meiri háttar
stefnubreyting í íslenzkum banka-
málum í þeirri ákvörðun að stofna
í stað eins af ríkisbönkunum nýjan
hlutafélagsbanka og selja hlutabréf
hans á almennum markaði, þar af
hugsanlega allt að fjórðungi til er-
lendra aðila. Kann hún að hafa
afdrifarík áhrif á þróun bankakerf-
isins á komandi árum, einkum ef
hún er skoðuð í samhengi við aðrar
breytingar, sem átt hafa sér stað á
þessu sviði á undanfömum fjórum
árum. Til þess að meta horfumar
í þessum efnum betur er nauðsjm-
legt að líta til þróunar bankakerfis-
ins undanfama tvo til þrjá áratugi.
II
Allt fram á sjötta áratuginn var
öll bankastarfsemi hér á landi í
höndum þriggja ríkisbanka auk
fjölda smárra sparisjóða, sem flest-
ir höfðu mjög takmarkað starfssvið.
Þar sem vextir voru bundnir,
byggðist lánastarfsemin að mestu
leyti á láns§ árskömmtun, þar sem
forgangslánveitingar til tiltekinna
þarfa gegndu veigamiklu hlutverki.
Þegar nýir hlutafélagsbankar komu
til sögunnar á sjötta og sjöunda
áratugnum, var hlutverk þeirra ekki
sízt að keppa um aukna hlutdeild
í sparifé landsmanna og beina því
til þeirra atvinnuvega og hags-
munahópa, sem að stofnun hvers
banka höfðu staðið. Á tímum láns-
flárskorts og óraunhæfra vaxta
vaxta hlaut því samkeppnin á pen-
ingamarkaðnum fyrst og fremst að
koma fram í því að flölga bönkum
og útibúum og draga þannig til sín
aukið fíármagn. Afleiðingin var
óhagkvæmni í rekstri bankakerfís-
ins, misræmi í þjónustu miili
atvinnuvega og einhæfni í starfsemi
einstakra bankastofnana.
Mikil umræða hófst um þessi
mál á árinu 1968, en þá gerði Seðla-
bankinn tillögur um það, að stefnt
yrði að fækkun banka með samruna
þeirra í stærri einingar. Þótt hug-
myndin um samruna bankastofn-
ana og bætt skipulag bankakerfís-
ins virtist njóta almenns stuðnings,
reyndist erfítt að ná samstöðu um
nokkra ákveðna leið í þessu efni.
Snemma árs 1973 skilaði banka-
málanefnd rækilegri skýrslu, þar
sem lagðar voru fram hugmyndir
um sameiningu Búnaðarbankans
og Útvegsbankans svo og fækkun
einkabanka og sparisjóða. Jafn-
framt taldi hún nauðsynlegt, að
sett yrði almenn löggjöf um starf-
semi banka og sparisjóða. Frum-
varp til nýrra bankalaga, sem byggt
var á tillögum nefndarinnar, var
síðan lagt fram á Alþingi, en náði
ekki fram að ganga. Nokkrum árum
síðar, veturinn 1977—1978, voru
enn iögð fram frumvörp um starf-
semi bæði viðskiptabanka og
sparisjóða. Þótt frumvörp þessi
gerðu ekki ráð fyrir sameiningu
innlánsstofnana, fólu þau í sér
veigamiklar endurbætur á banka-
löggjöfínni og samræmdar reglur
um starfsemi innlánsstofnana.
Engu að síður náðu þau ekki af-
greiðsiu á Alþingi. Þannig höfðu
bankamálin verið til umræðu meira
og minna í áratug, án þess að nokk-
uð miðaði til endurbóta í skipulagi
eða löggjöf. Jafnframt hafði verð-
bóiga magnazt ört á þessu tímabili
og haft í för með sér neikvæða
raunvexti og þverrandi spariíjár-
myndun.
Afleiðingin varð sú, að heildar-
innlán lækkuðu sem hlutfall af
þjóðarframleiðslu um nærri því
helming á árunum 1970—1978. Það
blasti því við, að áframhald þeirrar
þróunar mundi leggja bankakerfið
í rúst og gera því ókleift að sinna
fjármagnsþörfum þjóðarbúsins.
Þegar svo var komið málum,
mátti ljóst vera, að skipulagsbreyt-
ingar, svo æskilegar sem þær voru,
myndu ekki einar nægja til þess
að bjarga bankakerfinu úr þeim
ógöngum, sem í var komið. Það,
sem mestu máli skipti, var, að tek-
in yrði upp ný stefna varðandi
ávöxtun fjármagns og bönkunum
gert kleift að bjóða spariljáreigend-
um kjör, sem hvettu til aukinnar
fjármagnsmyndunar, og dregið yrði
úr lánsQáreftirspum með sama
hætti. Á næstu árum þokaðist
smám saman í þessa átt. Verð-
trygging ^ármagns var tekin upp
í vaxandi mæli, og raunvaxtastefn-
an átti vaxandi fylgi að fagna, þótt
framkvæmd hennar rejmdist erfíð,
þegar verðbólgan reis hærra en
nokkru sinni fyrr á árunum
1982—1983. Engu að síður náðu
stefnubreytingin og áhrif verð-
tryggingar nægilega langt til þess
að koma í veg fyrir frekara hrun
Dr. Jóhannes Nordal
„Ljóst er hins vegar, að
ríkisviðskiptabankarn-
ir þurfa eins og- aðrar
innlánsstofnanir að að-
laga starfsemi sína
breyttum aðstæðum og
aukinni samkeppni á
peningamarkaðnum, og
hlýtur það m.a. að hafa
í för með sér, að stjórn-
málaleg af skipti viki
enn frekar fyrir við-
skiptalegum sjónarmið-
um í rekstri þeirra.“
sparifjáreignarinnar á þessum
árum.
III
Það er hins vegar ekki fyrr en á
árinu 1983, sem afgerandi stefnu-
breyting verður í peningamálum.
Grundvöllur þeirra umskipta, sem
siðan hafa orðið í starfsemi pen-
ingamarkaðarins hér á landi, felst
í nýrri stefnu í vaxtamálum, þar
sem leitazt hefur verið við að koma
á jafnvægi milli framboðs og eftir-
spumar á lánsfé, fyrst með hækkun
raunvaxta, en síðan með víðtæku
frelsi í vaxtamálum. Er nú svo kom-
ið, að vaxtaákvarðanir innláns-
stofnana eru algerlega fijálsar og
viðskipti á verðbréfamarkaði fara
ört vaxandi. Hefur þessi þróun
bæði aukið samkeppni á peninga-
markaðnum og haft í för með sér
stóraukna innlenda fíármagns-
myndun, sem m.a. sést af því, að
heildarinnlán innlánsstofnana hafa
aukizt á síðastliðnum íjórum árum
um nálægt þriðjung sem hlutfall
af þjóðarframleiðslu.
En það hafa orðið fleiri mikilvæg-
ar breytingar á þessu tímabili, sem
áhrif hafa haft á starfsskilyrði inn-
lánsstofnana. Á árinu 1983 var sú
stefna mörkuð, að allar innláns-
stofnanir gætu fengið rétt til
gjaldeyrisviðskipta, og var þar með
rofín einokun Landsbankans og
Útvegsbankans í þeim efnum. I
kjölfar þessa fengu allir viðskipta-
bankamir og helztu sparisjóðir rétt
til gjaldeyrisviðskipta og þar með
til þess að veita alhliða bankaþjón-
ustu. Um lflct leyti voru sett lög,
er gerðu innlánsstofnanir skatt-
skyldar með sama hætti og önnur
fyrirtæki, en frá upphafí banka-
starfsemi á íslandi hefur hún notið
þeirrar sérstöðu að vera undanþeg-
in tekju- og eignarsköttum. Mikil-
vægasta breytingin var þó setning
nýrrar heildarlöggjafar annars veg-
ar um starfsemi viðskiptabanka, en
hins vegar um sparisjóði, þar sem
í fyrsta skipti var settur almennur
lagarammi, er gildi um allar inn-
lánsstofnanir í landinu. Eru í
þessum lögum ýmis ákvæði, er
stefna að betra öryggi í starfsemi
innlánsstofíiana, þar á meðal um
lágmarkshlutfall eigin flár og
tryggingarsjóð innlána.
Þær breytingar á starfsskilyrðum
og samkeppnisstöðu bankakerfís-
ins, sem nú hefur verið lýst, hljóta
að valda því, að þróun í skipulagi
og starfsháttum einstakra banka-
stofnana mun í framtíðinni verða
að mótast af viðleitni þeirra sjálfra
til þess að halda stöðu sinni og
skila viðunandi íjárhagsafkomu.
Um leið þrengist verulega svigrúm
ríkisvaldsins bæði til þess að hafa
áhrif á starfsemi innlánsstofnana
og ráða skipulagi þeirra. Þetta má
einnig orða þannig, að hér eftir
verði innlánsstofnanir fyrst og
fremst reknar sem hver önnur fyrir-
tæki, sem verða að aðlaga sig
síbreytilegum ytri skilyrðum bæði
á fjármagnsmarkaðnum og í starf-
semi þeirra atvinnuvega, sem þær
þjóna. Ahrif ríkisvaldsins á þær
verða við þessi nýju skilyrði ekki í
formi beinna afskipta og áhrifa,
eins og verið hefur, heldur með því
„DEVDMA GRÖFIN UÓTA“
Leiklist
Bolli Gústavsson
í Laufási
Leikfélag Húsavíkur
OFUREFLI
Höfundur: Michael Cristofer
Leikstjóri: María Sigurðardóttir
Leikmynd: Ámi Páll
Búningar: Arni Páll/Steinunn
Áskelsdóttir
Þýðing: Karl Ágúst Úlfsson
„Mér fínnst dauðinn sjálfur vera
innan við sparlakið og hræddist ég
að nálgast hann.“ Þessar setningar
eru teknar úr smásögu eftir Guð-
mund Friðjónsson, sem fjallar um
viðbrögð ungs drengs við hljóðlátu
dauðastríði afa hans og ömmu í
þröngri, íslenskri baðstofu. Mér
kom þessi mjmdræna og áleitna
smásaga í hug, þegar ég sá sýn-
ingu Leikfélags Húsavíkur á leikrit-
inu Ofurefli eftir bandaríska
rithöfundinn Michael Cristofer. En
því ber ég þessi ólíku og vel gerðu
verk saman, að samanburðurinn
leiðir glöggt í ljós þá gerbreytingu,
sem orðið hefur á viðhorfí almenn-
ings til þessara óræðu umskipta,
til þess sljmga sláttumanns, „er
slær allt, hvað fyrir er“ eins og
séra Hallgrímur orðar það í ljoðinu
Um dauðans óvissan tíma. Býst ég
við að það sama gildi um ólík þjóð-
félög höfundanna, að staða dauð-
ans í daglegu lífí fólks sé allt önnur
nú en áður. Fyrrum var mjög al-
gengt hér á landi að menn lægju
banaleguna og kveddu þennan
heim á heimilum sínum, í gamla
rúminu sínu, svo jafnvel bömin
skynjuðu komu þessa óboðna gests.
Þau rejmdu nagandi kvíðann, skelf-
inguna, fylgdust með þjáningum
og fundu einnig þann undarlega
frið, sem að lokum gat fylgt dauð-
anum, og tengdist eindreginni
trúarafstöðu. Og gömlu hjónin í
smásögu Guðmundar voru svo for-
sjál, eins og forðurn tíðkaðist í
íslensku bændasamfélagi, að þau
létu gera sér líkkistur fímmtán
árum fyrir dauða sinn og geymdu
þær uppi á bitum eða rám í skem-
munni. Þannig var svo ótal margt,
sem minnti fólk á dauðans óvissan
tfma, þar sem enginn var undan-
skilinn kallinu. Innan vébanda
heimilanna voru fæðing og dauði
jafn sjálfstæðir hlutir og vaka og
svefn. Og þá kann einhver að vekja
athygli á því, að dauðinn sé sífellt
á dagskrá á nútfmaheimilum, þ.e.
a.s. í sjónvarpinu. En það er með
þeim hætti, að hann fíarlægist sem
staðreynd, er eitthvað, sem Qar-
lægist þá meira og meira, sem sitja
í hægindum f stofunni og stara
langþrejrttum augum á mannfall á
skjánum.
í leikritinu Ofurefli sjáum við
dauðann, sem falinn er innan stofn-
unar; ekki innan við þunnt sparlak,
heldur innan þykkra veggja, sem
skilja hann frá daglegu lífí fólksins
fyrir utan. Og þegar það er kallað
inn fyrir þessa múra verða við-
brögðin með ýmsum hætti og
vanmátturinn svo átakanlega sár.
Það er raunar ekki hægt að gera
þessu leikriti viðhlítandi skil í
stuttri umsögn, enda ekki til þess
ætlast. En vert er að geta þess,
að það einkennist af góðu jafn-
vægi, þ.e.a.s. það er þróttmikið
bókmenntaverk, sem í lokin nálgast
tæra ljóðrænu, og er þar að auki
mjög heilstejrpt leikhúsverk,
margslungið og krefíandi, bæði við
túlkendur og áhorfendur.
Því er ástæða að geta þess, að
í umræðum um leikhús hefíir verið
lögð meiri áhersla á nauðsyn hins
leikræna þáttar í sýningum heldur
en á mikilvægi bókmenntalegs gild-
is leikritanna. Og jafnvel er því
haldið fram, að leikhúsgagnrýnandi
eigi ekki að fjalla um bókmennta-
legt gildi þeirra verka, sem sviðsett
eru. Þetta tel ég vægast sagt var-
hugaverða stefnu á upplausnartím-
um máls og menningar, sem nú
ganga yfír Island.
Það hlýtur að gleðja hvem þann,
sem þráir menningarlega festu og
heilbrigð andleg átök í lífí almenn-
ings, að félag áhugafólks um
leiklist í rúmlega tvöþúsund manna
kaupstað skuli veja sér viðfangs-
efíii á borð við Ofurefli; leikrit,
sem er vel skrifað og vekjandi og
auk þess dramatískur prófsteinn á
níu túlkendur. íslensk þýðing Karls
Ágústs Úlfssonar virðist gerð af
vandvirkni og skilningi. Gott er til
þess að vita, að Leikfélag Húsavík-
ur skuli hafa á að skipa leikurum,
sem ráða vel við þann vanda, sem
þeim er á herðar lagðar í þessari
sýningu. Auðvitað er munur á
frammistöðu, en eigi að síður tekst
þeim að þurrka út þau mörk, sem
sífellt er klifað á, að skilji að at-
vinnuleikhús og leikfélög áhuga-
manna. Viðvaningsbragur er
enginn, enda vill svo vel til, að í
hópi húsvískra leikara eru menn,
sem hafa leiklistarmenntun að
baki. Auk þess hefur verið lögð
áhersla á það á undanfomum ámm
að fá hæfa og vel mennta leik-
stjóra til þess að stýra verkefnum
félagsins. Og í þetta sinn er það
María Sigurðardóttir frá Alþýðu-
leikhúsinu, sem hefur stjómina með
höndum og fipast hvergi. Og það
er nauðsjmlegt, því hin minnstu
mistök geta fellt niður lykkju, svo
sýningin yrði þá eins og götótt flík
og misheppnuð. Engu má skeika,
því þrjár sögur em á ferli á svið-
inu: ljóskeilur kastara em á sífelldri
ferð frá einum átakaþættinum til
annars, sem að lokum renna saman
í einn vef, eitt ljóð um dauðans
óvissan tíma. Það leiðir í ljós þá
staðreynd, að öll emm við jöfn í
vanmætti og úrræðaleysi, þegar
hann nálgast, emm í sárri þörf
fyrir stuðning styrkrar handar.
Ljósabeiting er í höndum þremenn-
inganna Jóns Amkelssonar, Grét-
ars Ragnarssonar og Bert Jonkers.
Með ljósum tekst þeim mjög vel
að gera þetta litla svið að mörgum
hibýlum og jafnframt að fylgja eft-
ir áhrifaríkum leikslokum með
auknum ljósastjrrk. Látlausa og