Morgunblaðið - 11.04.1987, Blaðsíða 28

28_____________________MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 11. APRÍL 1987_
Konur, hvað viljum við?
Hugleiðing um kvennabaráttu
í tilefni alþingiskosninga
eftir Guðnýju
Guðbjörnsdóttur
Þegar ég fluttist tímabundið til
Bandaríkjanna fyrir rúmum mánuði
varð ég fljótlega vör við tvennskon-
ar breytingar, sem koma kvenna-
baráttu við. í íyrsta skipti í 11 ár,
eða síðan ég varð móðir, gat ég
unnið fullan vinnudag án þess að
standa í meiriháttar reddingum eða
þeytingi á milli vinnustaðar,heimil-
is, dagvista og skóla.
Hin breytingin var sú að fínna
hið jákvæða andrúmsloft í kringum
svokölluð kvennafræði við háskól-
ann hér í Iowa City, sem ku reyndar
vera víðast hvar í bandarískum
háskólum. Þetta var sláandi breyt-
ing vegna þess að eitt síðasta verk
mitt við Háskóla íslands áður en
ég fór í leyfi var að leggja fram
tillögu um að tekin yrði upp kennsla
i kvennafræðum við skólann. Til-
laga þessi kallaði fram hin ótrúleg-
ustu viðbrögð sem ekki verða rakin
hér og var henni vísað frá eftir
mikla umræcu, reyndar vegna
formgalla. Hér er mikið framboð
af fræðilegum námskeiðum um
feminisma, orsakir kvennakúgunar
og kvennarannsóknir í hinum ýmsu
fræðigreinum^ sem því miður er lítið
af í Háskóla íslands.
Hvernig má það vera að íslenski
grunnskólinn getur ekki veitt sam-
bærilega þjónustu og sá bandaríski?
Hvemig stendur á því að kvenna-
fræði mæta tortryggni á íslandi,
landi kvenfrelsisins, á meðan þau
blómstra í nágrannalöndunum?
Hvemig stendur á því að betri dag-
vistarþjónusta getur fengist í landi
þar sem nánast engin opinber af-
skipti eru af dagvistarmálum en á
íslandi, þar sem ríki og sveitarfélög
hafa verið að burðast með þennan
málaflokk um árabil? Er kannski
rétt að gefa Davíð og ríkisstjóminni
frí að þessu lejdi, eins og flest bend-
ir til að þeir vilji helst, og taka
undir með Betty Friedan í um-
deildri bók sinni The Second Stage
(1981), þar sem hún leggur til að
einstaklingar og áhugahópar taki
þessi mál í sínar hendur og gleðji
íhaldsöflin með því að falla frá kröf-
um til hins þreytta velferðarríkis.
Þar sem ég er ijarri góðu gamni
í yfirstandandi kosningabaráttu en
í snertingu við feminískan þanka-
gang þótti mér áhugavert að setja
niður fyrir mér hvað bæri nú að
setja á oddinn í kvennabaráttunni
og pólitíkinni m.a. í ljósi ofan-
nefndra staðreynda. Greinarkom
þetta er afrakstur þeirra þanka.
Af hveiju kvenna-
barátta?
Auðvitað skilgreina ekki allar
kvenfrelsiskonur eða feministar
vandann, þ.e. kúgun kvenna, á
sama hátt. Þær fijálslyndu leggja
áherslu á að kynin séu í aðalatriðum
eins. Framan af öldinni lögðu þær
megináherslu á að hrinda burtu
lagalegum hindrunum og að bijóta
konum leið til mennta svo að þær
gætu almennt notið sömu mann-
réttinda og karlar. Þar sem laga-
legu jafnrétti kynjanna hefur verið
náð, hafa frjálslyndar kvenfrelsis-
konur þá stefnu að nota lögin til
að víkja til hliðar félagslegum
hindrunum, t.d. að lögleiða fæðing-
aroriof og að setja á stofn dag-
heimili fyrir böm. Frjálslyndar
kvenfrelsiskonur hafa verið gagn-
rýndar fyrir að grafast ekki nægi-
lega fyrir um orsakir kvennakúgun-
ar og að hvetja konur til að taka
þátt í þjóðfélaginu á forsendum
karla og kapítalismans.
Marxískar kvenfrelsiskonur
telja (sbr. Engels: Uppruni fjöl-
skyldunanr, einkaeignarinnar og
ríkisins) að það sé kapítalisminn,
sem kúgi konur sem hóp og verka-
lýðsstéttina sem heild. Þær marx-
ísku segja það rangt að karlar sem
hópur kúgi konur sem hóp, því karl-
ar í verkalýðsstétt séu jafn kúgaðir
og verkakonur. Útivinnandi konur
Guðný Guðbjömsdóttir
Að ábyrgð á einum pen-
ingakassa sé talin meiri
eða merkilegri en
ábyrgð á 20—30 börn-
um, sýnir vel muninn á
hinum efnislegu gildum
karlaveldisins og hin-
um mjúku gildum
kvenfrelsiskvenna.
úr verkalýðsstétt séu í raun óháð-
ari körlum en heimavinnandi konur
úr borgarastétt, sem fyrst og fremst
em kúgaðar vegna kynferðis síns.
Almennt er þessi greining talin
ófullnægjandi, einnig af marxistum,
þar sem hún horfir eingöngu á at-
vinnulífið (production) en tekst ekki
á við uppeldi og umönnun bama
(reproduction). Þar með eru konur
sem hópur háðari líffræðilegum eig-
inleikum sínum en karlar og því
heftar í hlutverki sínu sem söguleg-
ir gerendur. Með því að horfast í
augu við kúgun vegna kynferðis
líta margir feministar á marxism-
ann sem hugmyndafræði, sem gerir
ráð fyrir áframhaldandi yfirráðum
karla (sjá t.d. Jaggar, 1983, bls.
78). Þær kenna sig gjaman við
sósíalisma og vilja líta samstundis
á kúgun vegna kynferðis, stéttar
og kynþáttar. Slíkar kenningar eru
í mótun.
Nýja kvennahreyfingin
Á meðan fijálslyndar og marx-
(skar kvenfrelsiskonur byggja á
heimspekilegum gmnni, sem er
100—300 ára gamall, þá varð hreyf-
ing róttækra kvenfrelsiskvenna
til í kringum 1970. Þó að róttækar
kvenfrelsiskonur byggi á innsæi
fyrirrennara sinna, þá eru sjónar-
mið þeirra varðandi stöðu kvenna,
mannseðlið og félagslegan vem-
leika um margt verulega fmmleg.
Þær leggja áherslu á að kynin séu
í eðli sínu mismunandi, vegna mis-
munandi líffræðilegra eiginleika.
Vegna móðurhlutverksins og tíða-
hringsins séu konur í nánari snert-
ingu við náttúmna og lífíð en
karlar, sem komi fram í lífsgildum
þeirra, áhugamálum og starfsvali.
Þessi gildi em talin æskileg fyrir
lífíð í nútíma þjóðfélagi stríðsátaka,
tæknidýrkunar og firringar, en hins
vegar vanmetin af karlaveldinu,
sem stýrir heiminum og veldur kúg-
un kvenna. Konur verða að bregðast
við þessu sem hópur en ekki sem
einstaklingar. (Áhugasömum les-
endum er bent á bókina Feminist
Politics and Human Nature eftir
Alison Jaggar, The Harvester
Press, 1983, til að sjá nánari útlist-
un á þessum sjónarmiðum). Sjálf
hef ég skilgreint baráttu kvenna
fyrir kvenfrelsi sem baráttu kvenna
gegn því að kynferði ákvarði stöðu
þeirra í lífinu og baráttu kvenna
fyrir því að þeirra gildi og reynslu-
heimur verði metin í þjóðfélaginu,
samanber stefnuskrá kvennalist-
ans.
Kvenfrelsisparadís?
Samkvæmt upphaflegum skiln-
ingi fijálslyndra kvenfrelsiskvenna
er vandi kvenna á íslandi nú, þ.e
eftir að lagalegu jafnrétti er náð,
fyrst og fremst sá að þær þora
ekki, geta ekki eða vilja ekki, og
lítið við því að gera nema að senda
þær á „deilkarnegí" eða önnur
ámóta námskeið! Kvennabarátta í
þessum skilningi kemur einkalífi
fólks ekkert við, eingöngu er átt
við opinber réttindi. Það er síðan
mál einstakra kvenna að nýta sér
þau. Þrátt fyrir nýjasta afbrigði
jafnréttislaganna (Lög um jafna
stöðu og jafnan rétt kvenna og
karla, frá 1985) þar sem staða
kvenna er til umræðu, ekki bara
réttur þeirra, þá hefur kvennabar-
átta á Islandi ekki náð mikið lengra.
Búið er að ryðja brautina lagalega
séð, þannig að konur sem einstakl-
ingar hafa formlega tækifæri til að
spreyta sig í opinberu lífi.
Fyrir konur sem hóp eru þó ótal
hindranir enn á veginum og fijáls-
lyndar kvenfrelsiskonur hafa
núorðið áttað sig á ýmsum þeirra,
s.s. stuttu fæðingarorlofi, skorti á
dagheimilum og fleiru. Nú er svo
komið að hvort sem konan þorir,
vill eða getur, verður hún — eða
a.m.k. meirihluti íslenskra kvenna
— að leika súperkonu. Auk fullrar
atvinnuþátttöku, oft fyrir smánar-
leg laun, fer töluverð orka í
áhyggjur og reddingar í sambandi
við bamapössun á daginn og annað
starf bíður heima á kvöldin.
Er þetta paradís okkar kvenfrels-
iskvenna? Áuðvitað ekki, og hvað
er þá að? Þegar Betty Friedan skrif-
aði bók sína The Feminine
Mystique (1963) beindi hún spjót-
um sínum að heimavinnandi
húsmóður millistéttanna, sem að
hennar mati var fyrst og fremst
þjónn eiginmanns síns og bama,
en fann frelsi sitt í að horfa á sápu-
óperur og lesa rómana. Friedan
hvatti þessar konur, sem að hennar
mati voru firrtar eða höfðu „falska
meðvitund", til að sælqa sér mennt-
un, fara í starf á vinnumarkaði,
nýta sér hæfileika sína til hins ýtr-
asta og verða eitthvað sjálfar, óháð
hlutverkum sínum sem mæður og
eiginkonur. í The Second Stage
(1981) reynir hún að horfast í augu
við afleiðingar þess að konur fóru
á vinnumarkaðinn, án þess að huga
að einkalífinu og forsendum karla-
veldisins. Vinnuálagið er tvöfalt,
dagvistun ófullnægjandi og kvenna-
störfin bæða heima og á vinnu-
markaði lítils metin. Af einhveijum
ástæðum fara fáar konur í vellaun-
uð karlastörf, jafnvel þó að þær
hafi viðeigandi menntun. Nú telur
hún óhjákvæmilegt að kvenfrelsis-
baráttan nái inn fyrir veggi fjöl-
skyldunnar þannig að báðir
foreldrar, ef þeir era til staðar, sinni
bömum og heimili sameiginlega og
að kvenlegu gildin og svokölluð
kvennastörf verði metin sem skyldi
(þó að Friedan sé almennt talin
fijálslynd kvenfrelsiskona, þá má
bæði sjá íhaldssöm og róttæk stef
í þessari umdeildu bók hennar).
Einfalt og skilvirkt
söluskattskerfi
eftir Júlíus Sólnes
í nóvembermánuði sl. lagði fjár-
málaráðherra fram á Alþingi
frumvarp um virðisaukaskatt.
Mætti það mikilli andspymu hjá
mörgum aðilum. Þeir töldu með
réttu, að hér væri verið að innleiða
alltof flókið og umfangsmikið skatt-
heimtukerfi að erlendri fyrirmynd,
sem engan veginn myndi henta í
svo fámennu þjóðfélagi. Bent var
á, að söluskattskyldir aðilar í nýja
kerfinu yrðu um 22.000. Nánast
allir, sem selja vörar eða þjónustu,
hefðu orðið virðisaukaskattskyldir;
endurskoðendur, verkfræðingar og
lögfræðingar, svo dæmi sé tekið
um aðila, sem hingað til hafa verið
undanþegnir söluskatti. Þannig
hefði stór hluti þjóðarinnar allt í
einu orðið að standa skil á sölu-
skatti. Er hægt að ímynda sér alla
skriffínnskuna, sem af þessu hefði
hlotizt. Til samanburðar má geta
þess, að um 9.000 aðilar era sölu-
skattskyldir skv. gamla söluskatt-
skerfínu. Þar af greiða 1.600 þeirra
yfir 85% af öllum söluskattinum.
Það skal viðurkennt, að virðis-
aukaskattur virkar á réttlátari hátt
gagnvart þeim aðilum, sem eiga að
standa skil á söluskatti. Einkum
iðnrekendur hafa bent á hvemig
söluskattur safnast upp hjá fyrir-
tækinu, þegar það kaupir vörur og
þjónustu hjá öðram aðilum. Fyrir-
tækið verður að greiða söluskatt
af framleiðsluvöra sinni án þess að
fá þennan uppsafnaða söluskatt
endurgreiddan. Allir sjá, að hér er
um mikið óréttlæti að ræða, einkum
ef tekið er tillit til samkeppnisað-
stöðu fyrirtækja gagnvart erlendum
aðilum.
Söluskattur í tolli
Áður hafa verið viðraðar hug-
myndir þess efnis að innheimta
söluskatt af öllum innfluttum vör-
um í tolli. Verzlunarmönnum þótti
þá vart á það bætandi að þurfa að
leysa út vörur með söluskattinum
til viðbótar tollum og öðrum að-
flutningsgjöldum. Nógu er það
erfitt samt. Með nýjum lögum um
tollkrít, þar sem veittur er 90 daga
gjaldfrestur á öllum aðflutnings-
gjöldum, ætti að vera hægt að
leggja söluskattinn á í tolli án þess,
að hann íþyngi verzluninni um of.
Ef 25% söluskattur væri lagður
á í tolli, á allar söluskattskyldar
vörar svo og hráefni til iðnaðarins,
myndi það skila svipuðum tekjum
í ríkissjóð og núverandi söluskatts-
kerfi. Innheimta söluskattsins í tolli
yrði bæði mjög einföld og skilvirk,
enda samhliða öðram aðflutnings-
gjöldum. Þar með yrði hugtakið
söluskattsvik nánast úr sögunni.
Aðalkosturinn er þó sá, að allir
þjónustuaðilar, stórir og smáir,
verzlunin, viðgerða- og viðhalds-
verkstæði era laus við söluskattinn,
og þar með allur almenningur.
Hvílíkur léttir. Meira að segja verð-
lag gæti lækkað við þessar aðgerð-
ir.
Samkeppnisiðnaður
En með þessu hefur ekki verið
séð fyrir þörfum iðnaðarins. Honum
yrði þannig gert að greiða sölu-
skatt af öllum aðföngum sínum.
Það má kippa þessu í lag á einfald-
an hátt, þ.e. með því að beita eins
konar virðisaukaskatti.
Samkvæmt viðskiptasamningum
íslands og Fríverzlunarbandalags-
ins og íslands og Efnahagsbanda-
lags Evrópu má ekki mismuna
innlendum og erlendum fram-
leiðslufyrirtælqum með óbeinum
sköttum. Þetta þýðir, að öll íslenzk
fyrirtæki, sem teljast vera í sam-
keppnisiðnaði, þ.e. í samkeppni við
innfluttar vörar eða flytja fram-
Júlíus Sólnes
„Innheimta söluskatts-
ins í tolli yrði bæði mjög
einföld og skilvirk,
enda samhliða öðrum
aðflutningsgjöldum.
Þar með yrði hugtakið
söluskattsvik nánast úr
sögnnni.“
leiðsluvörar sínar til útlanda, verða
að greiða söluskatt til jafns við er-
lend fyrirtæki. Samkvæmt upplýs-
ingum Þjóðhagsstofnunar era þetta
um 2.500 fyrirtæki. Heildarlvelta
þeirra miðuð við verðlag síðla árs
1986 var um 100 milljarðar króna.
Hægt er að hugsa sér, að þessi
fyrirtæki greiði 25% söluskatt af
framleiðsluvöram sínum eftir sem
áður. Hins vegar myndu þau draga
frá þeirri upphæð allan þann sölu-
skatt, sem fyrirtækið hefur orðið
að greiða eða bókfæra á sérstakan
söluskattsreikning. Það gæti verið
söluskattur af öllum aðföngum svo
sem innfluttu hráefni (söluskattur
í tolli), aðkeyptar rekstrarvörar frá
öðram samkeppnisfyrirtækjum,
söluskattur af raforku, ef hann yrði
þá ekki felldur niður. Þannig yrði
ekki um uppsöfnun á söluskatti að
ræða.
Einfalt kerfi
Að sjálfsögðu era margir endar
óhnýttir, enda hefur greinarhöfund-
ur ekki haft aðgang að slíkri aðstoð
við útreikninga sem kerfisherramir.
Tryggja þarf, að ekki verði uppsöfn-
un á söluskatti hjá framvinnslu-
greinunum í sjávarútvegi og
landbúnaði. Aðalatriðið er þó þetta.
Aðeins um 2.500 aðilar verða í raun
söluskattskyldir. Þá er að finna
meðal stærstu fyrirtækja okkar, þar
sem allt bókhald og reikningsskil
era í mjög góðu Iagi. Almenningur
er hins vegar nánast laus við hug-
takið söluskattur.
Þetta einfalda söluskattskerfi
myndi líklega skila meiri tekjum í
ríkissjóð heldur en núverandi sölu-
skattur. Ef svo væri myndi það fé
notað til þess að afnema tekjuskatt
af almennum launatekjum, þ.e.
mánaðarlaunum allt að 70—80 þús-
und krónum.
Þessi og margar aðrar slíkar
hugmyndir hafa komið fram hjá
okkur, sem höfum stofnað Borgara-
flokkinn. Þær hefðu aldrei komizt
á framfæri í steinrannu flokkskerfi
Sjálfstæðisflokksins.
Höfundwr er prófessor og skipar
1. sæti Borgaralistans í Reykjanes-
kjördæmi.