Morgunblaðið - 11.04.1987, Blaðsíða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 11. APRÍL 1987

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
HaraldurSveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 550 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 50 kr. eintakið.
Akært veffna
Haf skipsmalsins
Urvinnslunni úr hinu
margþætta gjaldþrota-
máli Hafskips hf. er haldið
áfram hjá opinberum yfír-
völdum. Fyrr í vikunni var
skýrt frá því, að samkomulag
hefði tekist milli Útvegs-
banka og þrotabús Hafskips
um að afskrift bankans
vegna gjaldþrotsins verði
rúmlega 400 milljónir króna
á verðlagi ársins 1986. Ekki
er langt um liðið síðan Al-
þingi fékk skýrslu sérskip-
aðrar rannsóknamefndar,
sem kannaði samskipti Haf-
skips og Útvegsbankans. Nú
heáir ríkissaksóknari ákært
þtjá fyrrverandi yfírmenn
Hafskips og fyrrverandi end-
urskoðanda félagsins og sjö
fyrrverandi og núverandi
bankastjóra Útvegsbankans
vegna atvika er snerta gjald-
þrotið. Kemur það nú í hlut
dómstóla að skera úr um
sakargiftir, sem eru annars
vegar fjárdráttur, fjársvik,
umboðssvik og skjalafals hjá
Hafskipsmönnum og hins
vegar stórfelld vanræksla og
hirðuleysi í störfum hjá
bankastjórunum. Er vert að
minna enn einu sinni á þá
staðreynd, að ákæra er ekki
sama og dómur.
Með hverju skrefí, sem
stigið er af opinberum yfír-
völdum í Hafskipsmálinu,
ætti það að verða deginum
ljósara, að allir þættir þess
eru skoðaðir ofan í kjölinn.
Hverjum steini sýnist velt í
því skyni að komast að því,
hvað undir þeim kann að
leynast. Ákæra ríkissaksókn-
ara er eðli málsins sam-
kvæmt þann veg úr garði
gerð, að hann verði ekki sak-
aður um að kæra ekki fyrir
þau brot, sem hljóta að koma
til álita í jafn viðamiklu máli
og þessu. Á herðum saksókn-
araembættisins og þeim, sem
þar starfa, hvílir mikil
ábyrgð. Verði málarekstur
vegna Hafskips til að veikja
tiltrú manna til þess er meira
í húfí en metið verði til fjár.
Hvers vegna var einmitt
þessi tími valinn, spyija ýms-
ir. Séu menn að hugsa til
alþingiskosninganna, þegar
þeir spyija á þennan veg,
gefa þeir jafnframt til kynna,
að pólitískur þefur sé af
störfum ríkissaksóknara.
Embætti hans var einmitt
stofnað fyrir aldarfjórðungi
til að losa ákæruvaldið úr
höndum dómsmálaráðherra,
það er stjómmálamannanna.
Það gengur þvert á rökin
fyrir tilvist embættisins ef
unnt er að koma flokkspóli-
tískum stimpli á gjörðir þess.
Hallvarður Einvarðsson,
ríkissaksóknari, segir, að
málið hafi verið afgreitt frá
embætti sínu um leið og það
var tilbúið.
í jafn flóknu máli og þessu,
er snertir jafn marga þætti
í viðskiptalífínu og raun ber
vitni, hljóta menn að staldra
við efni, form og tímasetn-
ingu hjá þeim yfírvöldum,
sem með málið fara. Ákæran
hefur þegar leitt til þess, að
fjórir æðstu stjómendur Út-
vegsbankans hafa beðist
lausnar, þegar aðeins þijár
vikur eru til þess, að nýtt
félag, hlutafélag, taki við
rekstri bankans. Átti ríkis-
saksóknari að bíða, þar til
sú breyting var orðin? Er frá-
farandi bankaráð rétti aðilinn
til að taka þær ákvarðanir,
sem nú eru nauðsynlegar í
bankanum? Ef óhjákvæmi-
legt var að ákæra banka-
stjórana hvað þá um sjálft
bankaráðið? Þannig má
spyrja og velta því jafnframt
fyrir sér, hvort ríkissaksókn-
ari ákæri ef til vill að öðmm
þræði til að fírra embætti
sitt gagnrýni. Hvað hefði
verið sagt ef ákveðið hefði
verið að bíða fram yfír kosn-
ingar, eftir að ákæra lá fyrir
fullbúin? Hvers vegna að
bíða; ekki er Hafskipsmálið
pólitískt mál?
Því hefur áður verið haldið
fram hér á þessum stað og
skal enn ítrekað, að Haf-
skipsmálið allt er prófsteinn.
Með afgreiðslu þess er unnt
að draga skýrari línur en
áður hafa verið í viðskiptalíf-
inu, bæði að því er varðar
rekstur einkafyrirtækja og
ríkisfyrirtækja á borð við
banka. Vegna gjaldþrotsins
hafa þegar verið send ótví-
ræð skilaboð um stjómmála-
kerfíð. Kosningamar nú
snúast að öðmm þræði um
þessi skilaboð.
Ekkí verður a
ið í húsnæðisn
Utgáfa lánsloforða, afgreiðslutími lána, hlut-
verk banka og sparisjóða; starfsemi fasteigna-
sala; og „fjármagnsflutningar til Reykjavíkur“
eftir Sigiirð E.
Guðmundsson
Undanfarið hafa farið fram um-
ræður í fjölmiðlum um sitthvað, sem
lýtur að framkvæmd nýja hús-
næðislánakerfisins. Þó að slíkum
umræðum sé ætlað að ná til al-
mennings fer oft svo, að efni þeirra
fer fyrir ofan garð og neðan vegna
þess, að staðhæfingar stangast á
og fólk á erfítt með að átta sig á
hvað er rétt og hvað er rangt. Því
er engu að síður nauðsynlegt að
vita hið rétta og því skal nú gerð
tilraun til þess að fjalla um þetta
mál nokkrum orðum, eins og efni
standa til.
Þegar Alþingi samþykkti hina
nýju húsnæðislöggjöf í apríl á
síðasta ári, eftir að aðilar vinnu-
markaðarins höfðu lagt grundvöll
þar að með samningum sínum í
febrúar, vakti hin mikla hækkun
húsnæðislánanna langmesta at-
hygli. Og vafalaust hafa flestir
reiknað með því, að þetta eitt væri
kjarni málsins, allt annað gæti haft
sinn óbreytta gang, rétt eins og
áður. Þegar frá leið kom að sjálf-
sögðu í ljós, að hér var um misskiln-
ing að ræða. Hið nýja húsnæðis-
lánakerfi fæðir ekki aðeins af sér
stórfellda hækkun á húsnæðislán-
um Húsnæðisstofnunar, heldur
hlýtur líka og jafnframt að leiða til
grundvallarbreytingar og endur-
skoðunar á viðhorfum og starfs-
háttum allra annarra aðila, sem
þessi mál varðar eða að þeim vinna.
Um það skal nú farið nokkrum
fleiri orðum.
„O, þetta reddast
einhvern veginn“
Á spennutímum verðbólgu og
fjármagnsskorts fyrri ára og ára-
tuga var það alsiða í landinu, að
menn réðust í byggingafram-
kvæmdir eða íbúðakaup upp á von
og óvon, án þess að hafa áður
tryggt sér_ lánsfé til þeirra fram-
kvæmda. Áberandi einkenni á því
fyrirkomulagi var landlægur víxla-
sláttur í eigin nafni og nánustu vina
og ættingja, í bönkum og sparisjóð-
um, út og suður um land allt. Með
þessum hætti var kaupsamningur
gerður eða framkvæmdir hafnar;
síðan var þeim haldið gangandi,
bæði þangað til verðbólgan var
búin að gera þau lán viðráðanleg
og lífeyrissjóðslán og/eða hús-
næðislán komin til sögunnar. Þetta
fyrirkomulag olli oftsinnis þeim fjöl-
skyldum, sem við það urðu að búa,
stórfelldum kvíða, feykilegum
áhyggjum, kostnaði og vandræðum.
Tengdur því var hinn svokallaði
„biðtími“ eftir lánum Húsnæðis-
stofnunarinnar. Menn höfðu
almennt skuldbundið sig löngu fyr-
irfram til að nota þau í skuldir og
skammtímalán, sem stofnað hafði
verið til, þó í mikilli óvissu um hve-
nær húsnæðislánin kæmu. Þeir biðu
svo gjaman í angist og kvíða eftir
að til útborgunar þeirra kæmi.
Bankar og sparisjóðir áttu sinn
þátt í að halda þessu fyrirkomulagi
gangandi og fasteignamarkaðurinn
ýtti hörkufast á eftir. Þetta óhæfa
fyrirkomulag náði hámarki sínu í
greiðsluvanda áranna 1983—1985,
þegar um 2.000 húsbyggjendur og
íbúðakaupendur í landinu lentu í
stórfelldum erfíðleikum og komust
næstum á vonarvöl. Misgengi launa
og lánskjara, sem þá kom til sög-
unnar, varð þess valdandi, að
grundvöllur þessa fyrirkomulags
brast endanlega — og var þá löngu
tímabært að gera róttækar breyt-
ingar á því. Með svokölluðum
„greiðsluerfiðleikalánum" Hús-
næðisstofnunarinnar tókst að
bjarga þeim flestum á þurrt land,
sem í vandanum lentu. Jafnframt
komust bankar og sparisjóðir að
mestu hjá hrikalegum nauðungar-
uppboðum á flölskylduíbúðum
hundruða ef ekki þúsunda manna
um land allt, sem þeir höfðu veitt
skammtímalán út á. Fór þá betur
en á horfðist. Fasteignasalar voru
hins vegar lausir allra mála eftir
að kaup-/sölusamningar höfðu ver-
ið gerðir. Húsnæðisstofnunin veitti
samtals um 900 milljónir króna að
láni til bjargar um 2.000 húsbyggj-
endum og íbúðakaupendum. Og þar
með var punkturinn settur fyrir
aftan þetta gamla, úrelta og óhæfa
fyrirkomulag á húsnæðismarkaðn-
um.
Hlutirnir gerist í
réttri röð og með
eðlilegum hætti
Með samningum aðila vinnu-
markaðarins í febrúar 1986 og nýju
húsnæðislöggjöfínni í apríl sama ár
er ný hugsun og nýtt kerfi komið
til sögunnar, sem allir verða að til-
einka sér. Það ætlast til þess, að
menn sæki um lán til Húsnæðis-
stofnunar með góðum fyrirvara og
málin fái eðlilegan undirbúning og
aðdraganda í samræmi við það jafn-
vægi, sem á að vera í verðbólgulitlu
þjóðfélagi; öfugt við þær skjótu og
undirbúningslitlu ákvarðanir, sem
menn töldu sig oft þurfa að taka í
verðbólguþjóðfélaginu, þegar hver
króna gat rýmað stórlega á stuttum
tíma. Nú er ætlast til, að umsækj-
endur um lán sendi Húsnæðisstofn-
uninni umsóknir sínar, ásamt öllum
tilskildum gögnum; eftir það mega
líða tveir mánuðir þar til hún send-
ir umsækjanda skriflegt og skuld-
bindandi svar, venjulega lánsloforð,
þar sem tilgreindar eru lánsflár-
hæðir og útborgunardagar. Þá
fyrst, þegar hér er komið, hefst
umsækjandi handa við að skoða
íbúðir á húsnæðismarkaðnum og
undirbúa tilboð eða leita að lóð.
Staða hans er öll önnur en áður,
því að hann hefur gulltryggt láns-
loforð í höndum, hefur sterka stöðu
gagnvart seljanda og hlýtur að stilla
saman útborgunardögum hús-
næðislána og innborgunum í
kaupsamninga, eftir því sem mögu-
legt er. Slíkir kaupendur hljóta líka
að teljast eftirsóknarverðir í augum
seljenda, því að styrkur þeirra er
væntanlega meiri en flestra hinna,
sem ekki hafa skrifleg lánsloforð í
höndum. Samfara þessu er ekki
lengur fyrir hendi sá ofboðslegi
kvíði og stórfelldu áhyggjur, sem
oftsinnis voru fylgifískar gamla fyr-
irkomulagsins og ollu mörgum
fjölskyldum miklum spjöllum. „Bið-
tíminn" er úr sögunni og í staðinn
kominn afgreiðslutími, sem fólk
getur treyst og notað með eðlilegum
hætti við gerð kaup-/sölusamninga
eða ákvarðanir um húsbyggingar.
Þetta er sama fyrirkomulag og
tíðkast í nágrannalöndunum, þar
sem menn láta sér ekki detta í hug
að hafa annan hátt á. Skemmst er
líka frá því að segja, að nú þegar
er komin ágæt reynsla á það hér-
lendis. Reyndar leysti það geysimik-
inn vanda á árunum 1968—1969,
þegar því var hrundið af stokkunum
og það látið gilda nokkurt tímabil;
það átti líka að koma til sögunnar
árið 1965, að fyrirmynd norska
Húsbankans, en fórst fyrir af ýms-
um ástæðum.
Almenn ánægja með
nýju lánsloforðin
Um þessar mundir ér Húsnæðis-
stofnunin búin að gefa út nokkuð
á fjórða þúsund lánsloforð til
greiðslu á þessu ári og því næsta.
Almenn ánægja ríkir með þau.
Samt hafa nokkrir lántakendur,
sem keyptu íbúðir í ótíma á liðnu
sumri, án þess að hafa skrifleg láns-
loforð stofnunarinnar í höndum,
komið og vakið athygli á því, að
þeir hafa skuldbundið sig í kaup-
samningum til að greiða stórar
fjárhæðir talsvert fyrr en hús-
næðislánin koma til útborgunar,
samkvæmt lánsloforðum þeirra.
Það er afar óheppilegt að þetta
skuli hafa gerst og er um leið víti
til vamaðar. Eins og fyrri daginn
getur þetta komið (hart) niður á
þeim fjölskyldum, sem hlut eiga að
máli, bæði kaupendum og seljend-
um. Jafnframt setur það spuminga-
merki við hæfni þeirra fasteigna-
sala og lögfræðinga, sem annast
slíka samningagerð. Einnig hafa
aðrir komið, er sóttu um lán sam-
kvæmt nýja lánakerfinu í septem-
ber og október sl. og farið fram á
það, að útborgun lánsloforða verði
seinkað. Þar er um að ræða lántak-
endur, sem hyggjast ráðast í
húsbyggingar seint á þessu ári eða
því næsta og eru þess vegna ekki
tilbúnir til að hefja lánin á komandi
vori eða sumri. Að sjálfsögðu er
fallist á það.
Fyrirbyggjandi aðstoð
Enn einn þátturinn í hinu nýja
lánakerfi er sá, að á því tveggja
mánaða tímabili sem líður frá því,
að Húsnæðisstofnuninni berst full-
gild umsókn með öllum tilheyrandi
gögnum, þar til henni ber að senda
viðkomandi skriflegt svar, fer ráð-
gjafastöð stofnunarinnar ítarlega
yfir lánsumsókn hans. Ef um ný-
byggingu er að ræða er kostnaðar-
áætlun samin og undirrituð af
höfundi teikningarinnar, könnuð og
gengið úr skugga um, að bygging-
arkostnaður íbúðarinnar fari ekki
yfir hófleg mörk. Sé stefnt að kaup-
um á notaðri íbúð er með sama
hætti gengið úr skugga um að
kaupverð sé skaplegt. Niðurstöður
þessa eru síðan bomar saman við
greiðslugetu umsækjanda. Ef sýni-
legt er, að ætlunin er að ráðast í
dýrari byggingarframkvæmd eða
dýrari íbúðarkaup á almennum
markaði en viðkomandi umsækj-
andi fær ráðið við ber stofnuninni
að ráða honum frá slíku, hugsan-
lega krefjast frekari tryggingar
fyrir væntanlegu láni eða synja
honum alfarið um það. Svör þau,
sem menn fá með lánsloforðum, eru
því tvenns konar. Annars vegar
fylgir sú umsögn ráðgjafastöðvar-
innar, að fyrirhuguð íbúðarkaup séu
sýnilega vel viðráðanleg, miðað við
uppgefín laun og greiðslugetu. Hin
umsögnin, sem fylgir öðrum láns-
loforðum, er sú, að umsækjandi
tefli á tæpasta vað og ekkert megi
útaf bera svo hann ráði við fyrir-
huguð kaup eða íbúðarbyggingu.
Þessi afgreiðsla er vitaskuld bæði
eðlileg og sjálfsögð. Hjá ráðgjafa-