Morgunblaðið - 31.07.1999, Qupperneq 38

38 LAUGARDAGUR 31. JÚLÍ 1999
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Einleikur
ÞAÐ ER jafnt nú og forð-
um var, að öll vötn renna
til sjávar. Þannig hlýtur
leið allra unnenda ein-
leikstónlistar að liggja í Skálholt
þessa verslunarmannahelgi. Ekki
verður aðeins boðið upp á Gold-
berg-tilbrigðin, þar sem eitt ást-
sælasta tónskáld árþúsundsins, Jo-
hann Sebastian Bach, opnaði nýjar
gáttir í hljómborðsleik, heldur
jafnframt einleikstónleika á bar-
okkfiðlu, þar sem Bach kemur líka
við sögu, ásamt öðrum tónskáldum
frá barokktímanum. Sannkölluð
einleiksveisla framundan!
Það er Helga Ingólfsdóttir
semballeikari sem flytur Goldberg-
tilbrigðin í Skálholtskirkju og hefj-
ast tónleikamir kl. 21 í kvöld.
Verkið var samið árið 1741.
Helga segir mikil tímamót hafa
orðið á ævi Bachs um 1730. Hann
var þá kantor í Leipzig og verk
hans, sem voru aðallega kirkjuleg-
ar kantötur, sættu harðri gagnrýni
fyrir að vera ofhlaðin og líkjast
meira veraldlegum óperum en and-
legri tónlist.
Sagt er að gagnrýnandinn Jo-
hann Adolf Scheibe hafi talað fyrir
munn margra samtíðarmanna þeg-
ar hann skrifaði um Bach árið
1737: „Þessi mikli maður yrði aðdá-
unarefni heilla þjóða hefði hann
meiri þekkileika til að bera og
svipti ekki verk sín náttúrleika
með belgingslegu og ruglingslegu
yfirbragði og myrkvaði ekki fegurð
þeirra með of miklum listbrellum.
Af því að hann dæmir eftir sínum
eigin fíngrum eru verk hans of-
urerfið í flutningi; því að hann
krefst þess að söngvarar og hljóð-
færaleikarar geri það með hálsi
sínum og hljóðfærum sem hann
getur leikið á hljómborðið. En það
er ógerningur."
Stærðfræðileg
tdnlist
Helga segir Bach hafa séð að
þessi verk fengju ekki stuðning yf-
irvalda. Hann hafi því gefist upp og
snúið sér að hljómborðinu, ekki síst
sembalnum. „Hann samdi fjölda
verka fyrir sembal sem náðu há-
marki í Goldberg-tilbrigðunum.
Eftir það sneri Bach sér í raun al-
gjörlega frá hljóðfærunum og fór
að semja „stærðfræðilega" tónlist.
Með Goldberg-tilbrigðunum stígur
hann inn í þennan abstrakt heim -
hættir að hugsa um flytjendur."
Helga segir þessa hugsjón Bachs
koma berlega fram í Goldberg-til-
brigðunum - þau séu langerfiðasta
verk sem samið hafi verið fyrir
sembal. Um það sé ekki deilt. „A
þessu verki er endalaust hægt að
finna nýja fleti - það er aldrei full-
unnið. Eg flutti það upphaflega í
Skálholti fyrir sex árum og flyt það
nú öðru sinni. Ég hef verið svo
heppin að vera á listamannalaun-
um, þannig að ég hef getað helgað
mig því í langan tíma. Og ekki veit-
ir af.“
Goldberg-tilbrigðin eru þrjátíu
talsins, þar af tíu sem Helga kallar
„stærðfræðilega keðjusöngva".
„Flest eru tilbrigðin frjáls í formi,
hans eigin hugdettur, en samt sem
áður eiga þau djúpar rætur í alda-
gamalli pólyfónskri tónlist. Til-
brigðin byggja ekki á laglínu held-
ur hljómagangi - undirstöðu verks-
ins.“
Að sögn Helgu var lengi óljóst
eftir hvern arían væri sem tilbrigð-
in byggja á. Nýjustu rannsóknir
bendi aftur á móti eindregið til
þess að hún sé eftir Bach sjálfan.
Helga mun hljóðrita Goldberg-
tilbrigðin í Skálholti í lok ágúst.
I sjöunda sinn
í Skálholti
Morgunblaðið/Jóra
JAAP Schröder frá Hollandi sækir Sumartónleika í Skálholtskirkju nú heim sjöunda árið í röð.
Morgunblaðið/Jóra
HELGA Ingólfsdóttir segir Goldberg-tilbrigðin langerfiðasta verk sem samið hefur verið fyrir sembal.
Hollenski fiðluleikarinn Jaap
Schröder er enginn nýgræðingur á
Skálholtshátíð - kemur nú við sögu
sjöunda árið í röð og þegar er
ákveðið að hann kemur að ári. A
einleikstónleikum sínum í dag mun
hann leika verk eftir þýsku meist-
arana Baltzar, Biber, Westhoff og
Bach og Mattheis-feðga, sem ætt-
aðir voru frá Ítalíu, en allir voru
þessir menn sjálfir færir fiðluleik-
arar. Hefur hann leik kl. 17 á
barokkfiðlu frá árinu 1700.
„Þegar þess var farið á leit við
mig að ég héldi einleikstónleika í
Skálholti ákvað ég að setja saman
efnisskrá sem sýndi, svo ekki yrði
um villst, að einleiksverk fyrir fiðlu
voru samin áður en Bach kom fram
á sjónarsviðið. Það er raunar meira
til frá þessum tima en þetta er að
mínu mati rjóminn," segir
Schröder en með sanni má segja að
verk þessara tónskálda séu ekki
flutt á hverjum degi hér á landi.
Aðrar áherslur en Bach verður
þó ekki skilinn út undan. „Síðast
þegar ég lék einleik í Skálholti
flutti ég eingöngu verk Bachs fyrir
einleiksfiðlu en nú ætla ég að leika
eigin umritanir á tveimur öðrum
FYRSTI æviskrárritari Bachs,
Johann Nikolaus Forkel, segir
þannig frá tilurð Goldberg-til-
brigðanna (í þýðingu Árna
Kristjánssonar):
„Frumhugmyndina.. eigum
vér Kaiserling greifa, fyrrver-
andi rússneskum sendiherra hjá
kjörfurstanum af Saxlandi, að
þakka; en hann dvaldi oft á tíð-
um í Leipzig og hafði áður-
nefndan Goldberg með sér
þangað til að útvega honum
uppfræðslu í tónlist hjá Bach.
Greifinn var vanheill og átti
erfitt með svefn. Goldberg, sem
bjó hjá honum, þurfti þó að sitja
uppi hjá honum á nóttunni í
hliðarherberginu og stytta
greifanum andvökustundirnar
með hljóðfæraslætti. Einhverju
sinni bað greifinn Bach um
verkum hans, partítu í a-moll fyrir
flautu og hinni frægu orgeltokkötu
í d-moll.“
Hugsanlega samið
fyrir fiðlu
Schröder hefur flutt þessi verk
víða áður, einkum orgeltokkötuna,
sem hann grunar að hafi í raun
verið skrifuð upprunalega fyrir
nokkur klaverlög handa Gold-
berg, sem væru svo þýð og þó
skemmtileg, að þau gætu orðið
honum sjálfum til nokkurs hug-
arléttis á andvökunóttum ...
[Greifínn] fékk aldrei nóg af því
að hlusta á [tilbrigðin] og lengi
eftir það var viðkvæðið þetta
þegar svefnleysið sótti að hon-
um: „Góði Goldberg minn, leiktu
nú fyrir mig eitt af tilbrigðum
mínum.“
Þetta ritar Forkel 1802, hálfri
öld eftir lát Bachs. Heimildar-
menn Forkels fyrir ofangreindri
sögu eru sagðir tveir elstu synir
Bachs, Wilhelm Friendemann og
Carl Philipp Emmanuel. Kaiserl-
ing hefur einatt verið í Leipzig á
þessum árum, því að sonur hans
stundaði þar nám svo og félagi
hans Goldberg. Yitað er að Bach
fiðlu, þótt aldrei væri hún gefin út í
því formi. „Mér var á sínum tíma
bent á að orgeltokkatan væri hugs-
anlega samin fyrir fiðlu eða jafnvel
lútu og þegar ég fór að huga að
málinu, umrita verkið, komst ég að
raun um það gæti vel staðist. Þetta
verk er eins og klæðskerasniðið
fyrir fiðluna."
í næstu viku er ráðgert að
átti það Kaiserling að þakka að
hann hlaut titil hirðtónskálds
hjá saxneska kjörfurstanum.
Þannig rennir ýmislegt stoðum
undir frásögn Forkels. Annað
bendir þó til þess að sagan sé
hið minnsta mjög stílfærð: í út-
gáfu tilbrigðanna er Kaiserlings
að engu getið. Væri það ekki
móðgun ef verkið var í raun til-
einkað honum? Engin skjöl eru
til um greiðslu til Bachs. Og
enda þótt hcimildir séu fyrir því
að Goldberg hafí verið miklum
hæfíleikum gæddur var hann
aðeins 13 ára þegar verkið var
samið. Margir telja sig þurfa
áralangar æfíngar til að ná tök-
um á verkinu. Allt um það: Arí-
an með 30 breytingunum hefur
orðið þekkt undir nafni ferm-
ingarpiltsins Goldbergs.
Schröder hljóðriti verkin, sem
hann mun leika á tónleikunum, í
kirkjunni. „Ég hlakka til þess.
Hljómburðurinn í Skálholtskirkju
er hreint afbragð, hljóðfæri renna
sérstaklega vel saman þar.“
Á geislaplötu
Schröder vonast til að hljóðrit-
unin verði gefin út á geislaplötu á
næsta ári. „Ég hef þegar sett mig í
samband við nokkur útgáfufyrir-
tæki en ekkert er frágengið enda
verður sífellt erfiðara að eiga við
stóru fyrirtækin á þessu sviði. Þau
eru alveg hætt að senda frá sér
efni nema það sé alveg pottþétt
söluvara - taka enga áhættu. Það
er merkilegt að þessi fyrirtæki
veigra sér ekki við að endurútgefa
upptökur með leik mínum frá sjö-
unda og áttunda áratugnum en
gjalda varhug við nýju efni sem
þessu, þar sem það er tekið upp í
Skálholtskirkju á Islandi, sem fáir
þekkja erlendis. Þetta er vitaskuld
afleit menningarstefna.“
Schröder kveðst eigi að síður
vera illa við að kvarta, hann eigi
farsælan feril að baki. Á hinn bóg-
inn kennir hann í brjósti um ungt
tónlistarfólk, sem er að stíga sín
fyrstu skref í faginu. Möguleikar
þess hjá stóru útgáfufyrirtækjun-
um séu takmarkaðir.
Tónleikar Schröders verða end-
urteknir á morgun, sunnudag, kl.
15 og tónleikar Helgu á mánudag,
einnig kl. 15.
Hver var þessi Goldberg?
í öndvegi
Tvennir einleikstónleikar verða á Sumar-
tónleikum í Skálholtskirkju í dag - Helga
Ingólfsdóttir leikur á sembal Goldberg-til-
brigðin eftir J.S. Bach og Jaap Schröder
leikur á barokkfíðlu einleiksverk eftir
ýmsa höfunda. Orri Páll Ormarsson fór til
fundar við flytjendurna tvo.