Morgunblaðið - 31.07.1999, Síða 58

58 LAUGARDAGUR 31. JÚLÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Grunnskólar
í fjötrum
„g’óðmennsku44
ÉG GET ekki setið á mér lengur.
Undanfarnar vikur hefur umræða
um grunnskóla landsins verið afar
áberandi í fjölmiðlum. I einu bæjar-
félagi falla nemendur á samræmd-
um prófum með rétt rúmlega 3,0 í
meðaleinkunn. I öðru bæjarfélagi
er verið að tala um að reka hina og
þessa úr stjórnunarstöðum í skól-
anum. Spurt er: Hvað er að? Þetta
er alltaf sama sagan sem kemur
upp ár eftir ár. Foreldrar og bæjar-
stjórnir setjast niður að lokinni vor-
önn og spyrja sig: Hvað er að?
Ég hef verið á ferðalagi um land-
ið vegna vinnu minnar, í vor og
sumar, og það er Ijóst að kennarar
og stjómendur grunnskólanna vita
hvað er að. Það virðist bara enginn
hlusta á þá í þessum málum.
Tölvur
Fyrirtækin, segir Ólaf-
ur William Hand, gefa
þessar tölvur með allt
gott í huga.
Það sem hvatti mig til þess að
skrifa þessa grein var svokölluð
„góðmennska" fyrirtækja í mörgum
bæjarfélögum víðsvegar um landið.
I samtölum mínum við kennara og
skólastjómendur um tölvumál skól-
anna kemur það mér á óvart, að í
flestum tilfeUum voru skólarnir
búnir lélegum tölvubúnaði sem þeir
höfðu fengið að gjöf frá fyrirtækj-
I hvaða skóla ertu?
NÝLEGA barst mér
í hendur fréttabréf Efl-
ingar sem er stéttarfé-
lag á höfuðborgar-
svæðinu og skilgreinir
sig sem annan af risun-
um í flóru verkalýðsfé-
laga á landinu. I þessu
fréttabréfi er leiðari
eins og tíðkast í blöð-
um og tímaritum og
þar er fjallað um
skigulagsdeiluna innan
ASI. Leiðarahöfundur
sem ekki lætur nafn
síns getið segir meðal
annars að engin um-
ræða eigi sér stað úti á
vinnustöðunum um
skipulag verkalýðshreyfingarinnar
heldur ræði menn þar um kaup og
kjör og annað ekki, að mér skilst.
Vinnumarkaður
Skipulagsdeilan innan
ASÍ, segir Sigurbjörg
Ásgeirsdóttir, snýst að
miklu leyti um völd.
Þetta vakti athygli mína enda hef
ég brennandi áhuga á skipulags-
málum Alþýðusambandsins og set
mig ekki úr færi að ræða þau við
Guðmund Gunnarsson þegar hann
kemur að versla í Select. Við tölum
meira að segja um Þjónustusam-
bandið. En að öllum hálfkæringi
slepptum fór ég í framhaldi af lestri
títtnefnds fréttabréfs að velta því
fyrir mér um hvað væri talað á min-
umvinnustað.
Ég vinn hjá stórfyrirtæki í þjón-
ustugeiranum eins og slík fyrirtæki
ujru nefnd í opinberri umræðu um
efnahagsmál. Líkt og önnur sam-
bærileg fyrirtæki er það í örri þró-
un, olíufélögin selja ekki lengur
bara bensín og olíu heldur margvís-
legan vaming sem fyrir örfáum ár-
um var í matvöruverslunum. Af-
greiðslutíminn er allur sólarhring-
urinn þannig að fólk vinnur á vökt-
um. Það tíðkast ekki lengur að allir
mæti í vinnuna á sama tíma, fari
sama'n í mat og á sama tíma heim
úr vinnunni. Er þá eitthvað sem
fólk á sameiginlegt á slíkum vinnu-
»ið nema kaup og kjör? í fljótu
agði virðist sem leiðarahöfundur
Eílingar hafi rétt fyrir sér. Það er
bara ekki mikið rætt um kaup og
kjör. Þegar nýr starfsmaður kemur
tÖ starfa er hann alltaf fyrst spurð-
ur sömu spurningarinnar og hún
er: í hvaða skóla ertu? Staðreyndin
er nefnilega sú að langflestir sem
d£ma þar sem ég vinn eru í námi
eða ætla sér í nám. Þetta er staða
sem mér finnst alltof
lítið hafa verið rædd
innan verkalýðshreyf-
ingarinnar. Vissulega
er of stór hluti verka-
fólks án langrar skóla-
göngu en hinir eru líka
margir sem fara í nám
á hvaða aldri sem er.
Menntun er það sem
fólk úti á vinnustöðun-
um ræðir um.
Þeir sem ég vinn
með eru fæstir í námi
sem veitir þeim félags-
aðild að Samiðn eða
Rafiðnaðarsamband-
inu að námi loknu.
Skipulagsdeilan í ASÍ
snýst að miklu leyti um völd en tek-
ur samt ekki mið af raunverulegum
aðstæðum að mér finnst nema að
litlu leyti. Þannig tala andstæðing-
ar iðnaðarmannasambandanna um
faglærða og ófaglærða. Faglærðir
eru þeir sem hafa sveinspróf í lög-
giltum iðngreinum og ófaglærðir
eru þá væntanlega þeir sem ekki
hafa próf í iðngreinum. Þessir tveir
pólar takast á í umræðunni innan
verkalýðshreyfingarinnar á meðan
þeir sem fjalla um skólamál hafa
áhyggjur af sífelldu streymi fólks í
bóklegt nám á háskólastigi. Á það
hefur margsinnis verið bent að
alltof margir færu í bóldegt nám
miðað við nágrannalöndin og brott-
fall úr framhaldsskólum væri hér
óeðlilega hátt, því þyrfti að efla iðn-
menntun í Iandinu. Ég hef haldið í
fáfræði minni að verkalýðshreyf-
ingin ætti að taka undir það sjónar-
mið að efla menntun í landinu en
ekki að skemmta skrattanum með
deilum um hvernig eigi að draga
fólk í dilka eftir námsbrautum í
framhaldsskólum. Ég verð líka að
játa að ég skil ekki alveg hvað felst
í heitinu ófaglærður. Merkir það
þann sem enga skólagöngu hefur
að baki nema máski grunnskóla? Ef
svo er þá eiga verkalýðsforingjar
að tala hreint út og gera samfélag-
inu grein fyrir vanda þeirra sem til
dæmis aldrei hafa náð valdi á lestri
og skrift. Á þeim vanda þarf að
taka og það sem fyrst.
Það sem skiptir máli í framtíð-
inni fyrir fólk er nefnilega ekki
sveinspróf í löggiltri iðngrein held-
ur hvort það hefur þá undirstöðu-
menntun sem gerir því kleift að
vera í stöðugri sí- og endurmennt-
un. Það að læra eitthvert lífsstarf
er fyrir bí í nútímasamfélagi nema
ef vera skyldi að leggja fyrir sig
forystu í verkalýðshreyfingunni,
allt annað er á hraðferð inn í nýja
öld.
Höfundur er verkakona
í Keykjavík.
Sigurbjörg
Ásgeirsdóttir
UMRÆÐAN
um í plássinu. Þetta
veldur því að bæjar-
stjórnir halda að skól-
arnir séu bara nokkuð
vel búnir hvað tölvu-
búnað varðar.
„Jú, það eru tölvur í
skólanum og ekki geta
þær verið neitt slor.
Þær voru nógu góðar
fyrir frystihúsið og
þeir eru að gera það
gott,“ getur maður
ímyndað sér að ein-
hver bæjarfulltrúinn
segði.
Ég veit vel, eins og
allir þeir kennarar sem
ég hef talað við varð-
andi þetta mál, að fyrirtækin gefa
þessar tölvur með allt gott í huga.
Vandinn er sá að þegar svona gjafir
berast telja flestir að tölvumálin í
skólanum séu bara í góðum málum
og hugsa ekki meira um það. Þetta
þýðir að engir peningar renna til
þessa málaflokks hjá skólanum
næstu árin og þá kemur bara önnur
gjöf og allt fer í sama farið. Bæjar-
stjórnir verða að fara að huga að
þessum málum. Staðreyndin er sú
að nemendur í skólum þurfa á mjög
góðum tölvubúnaði að
halda til þess að sinna
því sem krafist er af
þeim. Ritarinn í frysti-
húsinu þarf ekki tölvu í
líkingu við það sem
nemendurnir í skólan-
um þurfa að nota. Rit-
arinn notar ritvinnslu,
töflureikni og upplýs-
ingakerfi sem krefjast í
raun lítils af tölvubún-
aði. Hann þarf ekki
tölvu með hljóðkorti,
16 Mb skjáminni, 450
MHz örgjörva og há-
tölurum svo eitthvað sé
nefnt. Aftur á móti
þarf barnið í skólanum
á öllu þessu að halda og gott betur.
Við verðum að gera okkur grein
fyrir því að íslensk börn verða að
vera samkeppnishæf miðað við önn-
ur börn í Evrópu. Ef tölvubúnaður
skólanna er alltaf fenginn að gjöf
og aldrei hugað að því sem er að
gerast í tækniheiminum eiga þessi
börn ekki sömu möguleika og þau
sem njóta þess besta sem til er. Við
getum sett þetta þannig upp: Hver
myndi sætta sig við að tækin sem
notuð eru til lækninga á sjúkrahús-
um landsins væru úrelt tæki sem
þau fengju að gjöf frá spítala í Dan-
mörku? Enginn, það er svarið.
Þannig verðum við að hugsa um
skólana okkar í tölvumálum líka.
Við eigum ekki að sætta okkur við
neitt nema það besta hverju sinni.
Ef bæjarfélög vilja fá góða kenn-
ara til starfa verður líka að búa
þeim góða aðstöðu, það er ekki
hægt að ætlast til þess að kennarar
sem koma úr námi og hafa vanist
ágætis tölvubúnaði fari aftur heim í
hérað til þess að kenna á „ritvélar".
Ég geri það að tillögu minni að
frystihús og önnur fyrirtæki víðs-
vegar um landið hætti að gefa skól-
um notaðar tölvur og hendi þeim
frekar. Það ætti að verða til þess að
bæjarstjórnir neyddust til þess að
huga að þessum málum og taka á
þeim í eitt skipti fyrir öll. Það er
ekki nema rétt rúmlega hálf öld síð-
an við skriðum úr moldarkofunum
og ef við fylgjumst ekki með því
sem er að gerast og hlúum ekki að
börnum landsins getum við verið
komin í moldarkofana á svipstundu
aftur.
Greinarhöfundur er sölustjóri
tölvufyrirtækis.
ISLEJVSKT MAL
Hvað er latmæli? Lítum fyrst
í Blöndal. Þar segir, lauslega
þýtt, að það sé óvandaður, kæru-
leysislegur framburður orða, og
svo er bætt við í sviga að það sé
oft haft, þó vísindalega rangt sé,
um framburð eins og við köllum
nú linmæli, t.d. í orðum eins og
taka, láta, sepi.
Þessi viðauki í Blöndal er fylli-
lega réttmætur. Og Sunnlend-
mgurinn Árni Böðvarsson segir í
íslenskri orðabók: „óvandaður,
óskýr framburður orðs.“ Mig
minnir að á æskuheimili mínu
væri sunnlenskt linmæli kallað
latmæli. En það þarf alls ekki að
vera óskýr framburður. Tómas
Guðmundsson skáld var manna
skýrmæltastur, svo að ég heyrði.
Hjá honum voru hljóðin p, t, k á
milli sérhljóða hvorki hörð né
fráblásin, en ákaflega skýr. í ís-
lenskri samheitaorðabók segir
að latmæli sé „slappmæli" en
„slappmæltur" sé sama og „slap-
mæltur".
Umsjónarmanni finnst að
óskýr framburður sé oft rétt-
nefndur latmæli, t.d. svo að
venjuleg dæmi séu tekin, þegar
klósettið verður „klostið“ eða
Hvað ætlarðu verður „kvatlaru".
Þessi dæmi mega vera ýkt í
venjulegum skilningi.
★
En ég held að fleira megi kalla
latmæli en óskýran framburð, og
latmæli þarf þá ekki endilega að
vera skammaryrði. Ég hef verið
að velta fyrir mér fjölmörgum
málbreytingum í aldanna rás, og
best gæti ég trúað að obbinn af
þeim væri latmæli í þeim skiln-
ingi, að fólk hefði viljað gera sér
auðveldara að tala. Menn hafa
viljað tala með minni fyrirhöfn.
Fyrst skulum við taka afar ein-
falt dæmi af því sem Brynjólfur
Sveinsson kallaði tillíkingu, en
við nefnum oftar samlögun og
útlendingar assimilation. Hvor-
ugkynið af bágur, bágt, verður
oft í framburði bátt, af því að
það er hóti fyrirhafnarminna að
tvöfalda t-hljóðið en segja tvö
mismunandi samhljóð: gt.
Síðan skulum við taka heljar-
stökk. Svo er sagt að mikil kyrr-
staða hafi verið á Norðurlöndum
fyrir daga víkingaaldar. Allir
höfðu nógan tíma og töluðu hægt
og kannski stirt. Frá því er að
segja, að í Noregi áttu heima
þrjú tröll, sitt á hverju fjalli, og
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1015. þáttur
nokkuð langt í milli, en þau voru
rómsterk og gátu þvi talast við.
Einn dag sagði eitt tröllið: „Mér
heyrðist kýr baula.“ Svo liðu
hundrað ár. Þá svaraði annað
tröllið: „Það hefði nú alveg eins
getað verið naut.“ Og enn liðu
hundrað ár. Og þá sagði þriðja
tröllið: „Ef þið hættið ekki þessu
kjaftæði, þá flyt ég.“
Þetta var í þá daga. Og nú
kemur gamla sagan um orðið
hrafn. Meðan allir höfðu nógan
tíma, og hraði víkingaaldar enn
langt framundan, þá sögðu forn-
norrænir menn *harabanaR,
með hvorki meira né minna en
fjórum a-um. En svo nenntu þeir
þessu sisi ekki lengur, og um það
leyti sem langskip Haralds Sig-
urðarsonar flutu íyrir löndum,
voru menn famir að segja á ör-
skotsstund hrafn um fyrrnefnd-
an fugl. Mikið hafði íyrirhöfnin
minnkað, og mikið var þetta gott
„latmæli“. Fjögurra atkvæða
mannsnafn mátti og sjá á dönsku
gullhorni ævagömlu: Hlewagast-
iR. En svo nenntu menn þessu
ekki, og úr varð Hlégestr. End-
ingin er hins vegar erfið í fram-
burði, svo að við segjum Hlégest-
ur, hreint og beint til að spara
okkur fyrirhöfn.
Óskýr framburður er óverj-
andi, og ég tek eftir hinu, hversu
nýir þulir í Ríkisútvarpinu hafa
skýran framburð. Það er mjög
ánægjulegt. Skýran framburð
þarf að kenna í skólum. Þegar ég
var nemandi í menntaskóla, var
okkur kennt að skrifa, í ýmsum
skilningi, en enginn minntist á,
og síst við sjálf, að kenna okkur
að tala. Samt sem áður tala
menn miklu meira en hvað menn
skrifa. Við sem seinna kenndum
við M.A. tókum upp á því að æfa
nemendur okkar í framsögn og
ræðugerð, ef ég man rétt. Að
minnsta kosti man ég hversu
þessu nýmæli var vel tekið í hópi
nemenda. Urðu sumir svo bratt-
stígir í þessari íþrótt að mér
þótti stundum sem ég væri nem-
andi hjá nemendum mínum.
Hikorð og tafs var algerlega
bannað. Enginn mátti segja
„héma“ eða „sem sagt“ í stað
þess að koma skýrt og hiklaust
orðum að hugsun sinni. Fram-
sögn skiptir ekki litlu. Snorri
Sturluson segir að Óðinn hafi
verið svo málsnjall að mönnum
þætti það eina satt sem hann
sagði.
Leti, einkum hugarleti, getur
alið af sér vont mál. Þess vegna
verða til klisjur. Hver apar eftir
öðrum og sparar sér svo hugsun.
Sama er að segja um ýmsar
slettur úr öðrum málum. Menn
nenna ekki að grufla í því,
hvernig þetta mætti segja á boð-
legri íslensku. Samt hafa margir
ágætir menn verið alla sína ævi í
þessari orðaglímu, menn eins og
Sigurður Nordal prófessor, Guð-
mundur Finnbogason prófessor,
Pálmi Pálsson yfirkennari og
Sigurður Guðmundsson skóla-
meistari, og því er það, að við
segjum tölva ekki „komp(j)út-
er“, tíðni, en ekki „sekvens",
sími, en ekki „telefón“ og rót-
tækur, en ekki „radíkal“. Ef Is-
lendingar læra að hugsa rétt,
læra þeir líka að tala rétt, sagði
Tómas Sæmundsson.
Hugsanaletin og kæruleysið
veldur því hins vegar, að tröll-
aukin fyrirsögn er í DV 9. júlí s.l.
svolátandi „MÖRKIN TELJA“.
En mörkin telja ekki neitt.
Kannski má segja „teljast“ eða
„eru talin“. En það er kauðalegt.
Til þess að losna við dönskuna
þurfum við ekki að hugsa nema
nokkra sekúndur, og þá kemur
af sjálfu sér MÖRKIN RÁÐA.
Undirskilið er úrslitum, og er
svo sem ekki mikil speki. Ef
menn vilja fara milliveg, gætu
þeir sagt: „mörkin gilda“, og lát-
um það gott heita, en Sigurði
skólameistara hefði þó þótt að
því dönskudaunn. Hann sætti sig
aldrei við annað en hið besta í
móðurmáli sínu. Mikið lán var að
eiga hann og Halldór Halldórs-
son að íslenskukennurum.
★
Vilfríður vestan þýddi úr
ensku:
Ungnunna Beta frá Barði
kraup allsber út í kartöflugarði
og bað guð að senda
sér blessun í enda,
og Bjöm prestur kom fyrr en varði.
★
í síðasta þætti féll burt einn
stafur úr limru Þorfinns stranga.
Orðmyndin ógöfuga varð
„ógöfga", og spilltist þá rímið.
Þorfinnur og aðrir eru beðnir
velvirðingar á því.
Auk þess fær Einar Öm Stef-
ánsson plús fyrir að segja vik-
una sem leið, ekki „í síðustu
viku.“