Morgunblaðið - 31.07.1999, Side 59

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 31. JÚLÍ 1999 5&'
UMRÆÐAN
Hlutverk verslunar
í frelsi þjóðarinnar
ÞAÐ hefur vart farið
fram hjá neinum að
mikil og hröð þróun
hefur átt sér stað í
verslun á Islandi á
undanförnum árum.
Verslunin er í eðli sínu
kraftmikil grein sem
tekur örum breyting-
um, sem að undanfömu
hafa einkennst af örri
tækniþróun, æ hag-
kvæmari rekstrarein-
ingum og nýjum og
markvissari vinnu-
brögðum. Öll þessi þró-
un er knúin áfram af
samkeppni milli aðila
sem leiðir til lægra
vöruverðs, betri þjón-
ustu og samkeppnishæfari verslun-
ar, en bein afleiðing þess er sam-
keppnishæfara samfélag og betri
lífskjör fyrir almenning.
í lok fríhöndlunar árið 1855 var
verslun gefin frjáls á Islandi, fyrir
þegna allra landa. Það sem eftir
lifði 19. aldar var þó nær allur inn-
flutningur til landsins áfram á
höndum danskra verslunarfyrir-
tækja. Það var fyrst upp úr síðustu
aldamótum að verslunin fór smám
saman að færast á hendur inn-
lendra kaupmanna, er þeir komast í
beint samband við viðskiptaaðila án
milligöngu danskra kaupmanna.
Það voru áræðnir og framtakssam-
ir menn sem stóðu á
bak við fyrirtæki eins
og Ó. Johnson og
Kaaber, Nathan og 01-
sen, Garðar Gíslason
o.fl., sem voru meðal
frumherja í íslenskri
verslun. Þeim tókst
með forsjálni og dug
að byggja upp við-
skiptasambönd víða
um lönd. A aðeins
u.þ.b. þremur áratug-
um færðist verslunin í
íslenskar hendur, þrátt
fyi-ir að íslenskir kaup-
menn hafi upphaflega
verið félitlir í sam-
keppni við sterk dönsk
verslunarfyrirtæki.
Það er skoðun mín að hlutur þess-
ara sjálfstæðu kaupmanna og inn-
flytjenda í sjálfstæðisbaráttu ís-
lendinga hafi verið vanmetin. A
sama tíma og mikil kynning hefur
farið fram á hlutverld og tilgangi
Samvinnuhreyfingarinnar, sem
ætíð hafði hom í síðu kaupmanna
og reyndi að gera hlut hins frjálsa
kaupmanns tortryggilegan, hefur í
raun enginn gaumur verið gefinn
að hlutverki fyrmefndra og ann-
arra kaupmanna í sjálfstæðisbar-
áttunni sem byggðu upp íslenska
verslun. Hlutur hinna frjálsu kaup-
manna var bæði stærri og haldbetri
en Samvinnuhreyfingarinnar sem
dagaði meira og minna uppi á ofan-
verðri þessari öld. Hér liggur
óplægður akur fyrir sagnfræðinga
og aðra áhugamenn um verslunar-
sögu.
Jón Sigurðsson forseti sagði eft-
irfarandi „Verslun er undirrót til
velmegnunar lands og lýðs, þegar
hún er frjáls“. f ritgerð sinni Milli
fátæktar og bjargálna frá 1929 seg-
Verslunarmannahelgin
Verslun, segir Haukur
Þór Hauksson, er öfl-
ugust og hagkvæmust
þar sem frelsi er mest.
ir Jón Þorláksson „Sá sem vill leita
eftir efnalegri velgengni fyrir sjálf-
an sig, verður að gjöra það með því
fyrst og fremst að leitast við að full-
nægja sem best þörfum annarra."
Það er einmitt það sem góður kaup-
maður gerir.
- Ef tekið er tillit til þeirrar ským
hugsunar og visku sem felast í orð-
um þessara mætu manna sem vörð-
uðu leið okkar til sjálfstæðis og vel-
megunar og um leið hugleiða
áræðni og kraft frumkvöðlanna,
vekja fjölmargar ákvarðanir stjóm-
valda á áratugunum sem á eftir
fóru undrun.
Haukur Þór
Hauksson
Verslun á íslandi hefur í raun
aldrei verið eins frjáls og frá 1855
til 1915. A þessum tíma voru versl-
unarhöft og almenn ríkisafskipti lít-
il. íslenskir kaupmenn höfðu al-
gjört frelsi til inn- og útflutnings.
Þeir leituðu sér viðskiptasambanda
víða um lönd, öfluðu íslenskra af-
urða markaða, önnuðust innkaup á
nauðsynjum til landsins og kynntu
ýmsar nýjungar til sögunnar.
En Adam var ekki lengi í Paradís
og snemma beigðist krókur ríkis-
valdsins í þá átt að hafa vit fyrir
borgurunum og byggja upp opin-
berar stofnanir sem heftu frelsi
kaupmanna og framtaksmanna. Eg
held að ungt fólk í viðskiptum dag,
sem er best menntaða kynslóð
verslunar- og kaupsýslufólks sem
þetta land hefur alið, geri sér ekki
grein fyrir þeim aragrúa ríkisversl-
ana sem hafa frá 1914 allt fram á
þennan dag reynt að sinna því hlut-
verki sem frjáls þjóðfélög telja
skyldu og hlutverk frjáls viðskipta-
lífs. Fyrst ber að nefna Landsversl-
un 1917 sem varð stærsta verslun-
arfyrirtæki landsins. ATVR var
stofnað 1922. Viðtækjaverslun rík-
isins var stofnuð árið 1935, en hún
hafði einkaleyfi til sölu á útvörpum.
Það ár var einnig stofnuð einkasala
ríkisins um innflutning bifreiða,
hjólbarða og raftækja alls konar,
þar á meðal raflagnaefnis. Athygl-
isvert er að árið 1931 var tekin upp
einkasala ríkisins á eldspýtum. Síð-
ar var tekin upp einkasala á áburði
en SÍS var falin framkvæmdin. Ár-
ið 1936 var einkasala á kartöflum
og öðrum garðávöxtum lögfest. Áð-
ur hafði verið stofnuð ríldseinka-
sala á olíum og bensíni. Á fjórða
áratugnum var frelsi til útflutnings
fiskafurða nánast afnumið, er SIS
og SH fengu einkaleyfi til fiskút-
flutnings og stofnuð var ríkiseinka-
sala um síldarafurðir.
Auk þessara og fleiri fjölmargra
ríkisverslana voru ótal opinberar
nefndir og ráð sem veittu mönnum,
leyfi til að ráðast í fjárfestingar, til
að taka erlend lán og aðrar nefndir
sem handstýrðu versluninni og
efnahagslífinu.
Á þessum tíma var þó ekki nema
stuttur tími frá því að Jón Sigurðs-
son forseti og Jón Þorláksson, sem
báðir komust til hæstu metorða,
höfðu brýnt fyrir mönnum að frjáls
verslun væri undirrót velmegunar.
í dag gengur að mörgu leyti vel í
íslenskri verslun, framtak og
áræðni einkennir ungt og vel
menntað fólk sem gengur til liðs við
greinina og ytra umhverfi verslun-
arinnar er betra en verið hefur á
undanfórnum áratugum og ekki eru
eftir nema nokkrar afkáralegar
leyfar af þeim ríkisverslunum sem
fyrr eru nefndar. Þó eigum við
langt í land að ná því frelsi sem við
lögðum upp með árið 1855, en nut-
um í raun ekki nema frá síðustu
aldamótum fram til 1915 eða ekki
nema 15 ár af þeim 144 árum sem
við höfum notið fríverslunar.
Þversögnin við verslun er sú að
þar sem hún er öflugust og hag-
kvæmust og þar sem frelsi er mest,
þar vinna flestir við greinina og
verðlag er best svo sem í Banda-
ríkjunum, Hollandi og Bretlandi.
Við skulum minnast orða Jóni<
Sigurðssonar, forseta: „Verslunin
er undhTÓt til velmegnunar lands
og lýðs. Þegar hún er frjáls." Hann
hafði rétt fyrir sér þá og hefur það
enn.
Höfundur er formaður Samtaka
verslunarizmar, félags fslenskra
stórkaupmanna.
„Afréttur
af afrétt"
ÞEGAR ég segi „þjóðin“ ætti ég
ævinlega að hafa um það gæsalapp-
ir, slíkt öfugmæli og útúrsnúningur
sem þetta orð er að verða í tali
manna og yfirleitt ekki notað til
annars en tjá frekju hagsmuna-
hópa; þjóðin á kröfu á, þjóðin
heimtar, þjóðvegina handa þjóðinni,
þjóðareign á fiskivötnin, öræfin fyr-
ir íslendinga, - sem þýðir í raun:
Burt með sveitamennina! Inn með
mig, haglabyssuna mína og jepp-
ann. Síðan stíflurj sprengiefni og
stórvirkar vélar. I öllu þessu tali
um „þjóðina“ og heimtingu hennar
glittir í kvótagreifaskapinn og
virkjanamafíuna á bakvið blessuð
frekjusnjáldrin sakleysingjanna
með húsvagnana sína, hestana og
fellihýsin hrópandi vígorð um um-
hverfisvernd og ást á óspilltri nátt-
úru. Hver er svo hinn nýjasti „rétt-
ur þjóðarinnar" sem til skal barist,
afréttarlöndin?
Orðið afréttur hefur verið lagt út
af lögfræðingum sem afnotaréttur
og þá fyrst og fremst (sic!) beitar-
réttur fyrir búfé. Um þetta er vitn-
að í heimildir, þar á meðal skrif
Bjarna frá Vogi án þess að láta þess
getið hver tilgangur hans var. Hann
var tengdur hinum erlendu fjárfest-
um þess tíma. Miklir peningar í húfi
jafnt fyrir þá sem og væntanlega
hann sjálfan. Það er líka vitnað í
Grágás þar sem segir að allt land
sem ekki var þá þegar numið skuli
teljast almenningur. En þar er ekk-
ert sagt um hvers almenningur og
ekki heldur hver skuli nýta né
hvernig. Ekkert hugsað fyrir vik-
urtöku, gullgreftri eða virkjunum.
Ekki heldur neinskonar landnámi
af neinu því tagi sem síðar hefur æ
ofan í æ verið gert bæði á öræfa-
svæðum svonefndum og einnig í
byggðum þeim sem lagst hafa af
um lengri eða skemmri skeið, eftir
eldgos (Öræfin), hafísafár (Norður-
land), Stórubólu (Suðurland) og
fleira. Grágás því máttlaus vitnis-
burður í þessu efni og aldrei verið
eftir henni farið. Samt notuð nú allt
í einu, fullum fetum! Ekki síður er
reynt að snúa út úr sjálfu orðinu
„afréttur“, sem Norðlendingar
kalla reyndar afrétt í kvenkyni og
er trúlega nær réttri meiningu.
Vert að líta aðeins á það litla atriði.
Gæti verið stærra en sýnist og/eða
menn vilja vera láta:
Nytjar
Hertaka afréttarlendn-
anna, segír Eyvindur
Erlendsson, er ekkert
einsdæmi.
Það eru meiri líkur fremur en
minni á því, að hér sé alls ekki verið
að tala um rétt (í karlkyni) í réttar-
farslegum skilningi heldur rétt (í
kvenkyni) í sama skilningi og fjár-
rétt, það er; girt, helgað eða með
öðrum hætti afmarkað svæði (Hvað
um Lögréttu?) Orðið á þá við land-
svæði en ekki réttarhugtak. For-
setningin af á ekki við eitthvað af
réttinni eða réttinum heldur við það
svæði sem er af, í merkingunni frá
eða fjær, samanber orðin affjalla,
afleggjari, afbæ, afflytja. Þessa rétt
eiga bændur, með ýmiss konar
rétti, hvort sem þeir hafa nytjað
hana eða ekki. Orðskýringin „af-
rekð“ hefur í mínum augum ekki
þungavigtargildi þótt slæðst hafi í
frægar bækur. Annað eins hafa nú
málfræðingar (og lögsögumenn)
fantasérað. Fegurðin er til hvort
sem einhver er viðlátinn til að horfa
á hana eða ekki. Á sama hátt er
náma og hlunnindi hverskonar stað-
reynd hvort sem eigandi nytjar eða
ekki. Enda þótt svonefnd afréttar-
lönd (sem eru raunar allt hálendi
Islands) hafi flestar aldimar, eink-
um í seinni tíð, verið nytjuð mest til
beitar og stundum eingöngu og allt
skjalfest málþras þeirra vegna snú-
ist um beitarrétt þá er ekki þar með
sagt að annar réttur þeirra sem
Eyvindur
Erlendsson
hafa haft þessi svæði
undir sé enginn. Fjöld
annarra nytja hafa þeir
einnig af þeim haft og
fjöld kosta hafa þau
sem enn bíða virkjun-
ar. I upphafi skrif-
finnskualdar voru
gæsafjaðrir ein verð-
mætust útflutnings-
vara landsins, fálkar
voru sóttir þangað um
aldir og hafðir fyrir
konungsgersemar,
fjallagrös náttúrlega
tínd í stórum stH, kola-
gerð, rauðablástur.
Hrafntinna var sótt
þangað og seld dýrum
dómum og hún er þar
enn þótt ekki sé nýtt í bili. Sömu-
leiðis hinn dýrmæti perlusteinn.
Auðugur markaður fyrir þetta
tvennt getur opnast hvenær sem er
og vinnsla farið í gang. Vikur er um
þessar mundir seldur þaðan. Og
finnist nýir nytjamöguleikar eða
opnist markaðir fyrir verðmæti fal-
in á þessum svæðum því þá ekki að
leyfa því fólki að njóta þess sem við
þau hafa harkað af sér að búa og
búa enn? Aðrir sem í þeim nytjum
vilja eignast þátt geta þá flutt þang-
að og keypt sig inn í leikinn. Það er
hvergi reiknað með öðru en þeir
einstaklingar eða samfélög, sem
oftast hafa gengið undir nafninu
upprekstrarfélög vegna þess að
þeirra meginhlutverk í félagslegu
tilliti var að hafa stjórn á beit og
búfjársmölun, hafi haft allan annan
landsrétt á þessum svæðum jafn-
framt, fyrr en erlend auðfélög á
borð við Fossafélagið fóru að fá
augastað á fallvötnunum til virkjun-
ar í stóriðjuskyni. Þessum virkjun-
armöguleikum höfðu bændumir
engan áhuga á vegna þess að
Fossafélagið þá, rétt eins og virkj-
anamenn nútímans, ætlaði sér
aldrei að virkja vötnin þeim til
hagsbóta heldur selja orkuna út-
lendingum í gróðaskyni fyrir sig
sjálfa og sína. Fyrrnefndur Bjami
frá Vogi gekk fram í því að afsanna
rétt landeigenda og bænda til foss-
anna og í framhaldi af því em foss-
ar og námar undanskildir þegar
ríkið selur Húnvetningum Auðkúlu-
heiði, sem áður var kirkjueign. Nú
heyrir maður vitnað í þessar eign-
arréttarannsóknir Bjarna og virtir
lögmenn taka mark á
þeim vegna þess a) að
Bjarni er orðinn sagn-
fræði og á sagnfræði
taka menn mark, b)
Bjami var mikill póli-
tíkus á sinni tíð og
mynd af honum komst
meir að segja á hol-
lenska vindlakassa. En
menn gleyma því, eða
kæra sig ekki um að
minnast þess, fyrir
hverja Bjami var að
vinna, frá hverjum
hann tók umbunina,
myndbirtinguna á
vindlakössunum trú-
lega þar á meðal: Hann
var ekki einasta tals-
maður stóriðju, hann var beinlínis
aðili að Fossafélaginu! Hans bar-
átta því eiginhagsmunastríð. Rétt
eins og Einars Ben. Báðir vom
býsna stórir strákar en fannst það
aldrei nóg. Langaði að verða miklu
stærri. Bændur fengu hins vegar
fljótlega áhuga á minni virkjunum,
sem þeir gátu nýtt sér til gagns og
á tímabili var svo komið að lítil
vatnsvirkjun eða vindmylla var
komin á annan hvern bæ. Þessi
mannvirki tókst hinsvegar „þjóð-
inni“ að banna til þess að fá bænda-
býlin til þess þess í stað, undir yfir-
skini samvinnuhugsjónar og sam-
hjálpar, að kosta almannaveitur,
sem þá fóru af stað (kommúnisminn
enn!) en létu svo leiða rafmagnið
allt beinustu leið til Reykjavíkur.
Sveitamennirnir voru látnir mæta
afgangi og þjóðin meira að segja
sárvorkenndi sér að þurfa að leiða
rafmagnið til þeirra seint og um síð-
ir. Hver aðfórin eftir aðra hefur
verið gerð að sjálfsbjargarviðleitni
þessa fólks og því ýmist bannaður
aðgangur að auðlindum í heima-
hlaði sínu eða þær gerðar upptæk-
ar, gegn einhverjum hundsbótum
eða bótalaust.
„Þjóðin" vill t.d. gjarnan mylgra í
bændurna styrkómyndum í því
skyni að láta þá girða þjóðvegina,
sem eru „hennar vegir“ eins þótt
þeir liggi sumsstaðar beint yfír túrK
og hlöð bænda, svo hún geti ekið þá
á sínum óaflátanlega hundrað kíló-
metra hraða með vélsleðann, hagl-
arann og húsvagninn í eftirdragi,
áhyggjulaus.
Þessi síðasta hertaka afréttar-
lendnanna er ekkert einsdæmi.
Hún er aðeins ein aðförin af mörg-
um í langri, rökréttri röð. Og ekk-
ert ólík aðförinni að indíánum Am-
eríku ásamt þarlendri „þjóðlendu-
smíð“ þótt í smærri tölum verði tí-
unduð.
Höfundur er smiður, myndlistar-
maður, leikstjóri, höfundur.
Eru rimlagardínurnar óhreinar!
Víb hrainsum:
Rimla, strimla, plíseruS og sólargluggatjöld.
Setjum afrafmagnandi bónhúb.
Sœkjum og sendum ef óskab er.
. N?j°
Iw taámllyreimunm
Sólhoimar 35 • Shnh 533 3634 • OSMj 897 3634
Byggingaplatan
sem allir hafa beðið eftir
VIROCbyggingaplatan er fyrir
veggi, loft og gólf
VIROCbyggingaplatan er eldþolin,
vatnsþolin, höggþolin, frostþolin og
hljóðeinangrandi
VIROCbyggingaplötuna er hægt
að nota úti sem inni
VIROC byggingaplatan
er umhverfisvæn
VIROCbyggingaplatan er platan
sem verkfræðingurinn getur
fyrirskrifað blint.
ÞÞ
&CO
LeitiS jrekari upplýsinga
Þ.ÞORGRÍMSSON & CO
ÁRMÚU29 S: 553 8640 & 568 6100
?