Morgunblaðið - 31.07.1999, Qupperneq 62

§2 LAUGARDAGUR 31. JÚLÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
VERSLUN

Kjötflutningar í
verkfallinu 1955
í tilefni frídags verzlunarmanna segir
Oskar Jóhannsson kaupmaður frá því,
hvernig kaupmenn lögðu sig fram um að
útvega almenningi kjöt og aðrar nauð-
synjavörur í verkfallinu, sem þjakaði þjóð-
ina veturinn 1955, en þá varð mikill skort-
ur á matvælum, m.a. mjólk og kjöti, og að
venju var það láglaunafólkið, sem mest
varð fyrir barðinu á verkfallsvopninu.
VIÐ HVERFUM 40
til 50 ár aftur í tímann,
þar sem lýst er ýms-
um þeim vandamálum
sem matvörukaup-
menn þurftu þá að
glíma við.
12 verkalýðsfélög í
^Reykjavík og Hafnar-
firði tóku þátt í verk-
fallinu 1955, og stóð
það í 6 vikur.
Verkfallið var búið
að standa lengi og
mikil harka komin í
aðgerðir verkfalls-
manna. Allar flutn-
ingaleiðir til borgar-
innar voru lokaðar. Vesturlands-
veginum var lokað við brúna yfir
Úlfarsá. Þar voru tveir hópar
manna, annar skoðaði í bílana, sem
voru á leið í bæinn, og hinn hópur-
inn lokaði veginum með símastaur
og tók hann frá þegar hinir gáfu
merki um að enginn varningur
væri í bflnum.
Fyrir verkfallið hafði mér tekist
að ná í um 100 lítra af bensíni. Þótt
enginn hafi reiknað með svona
löngu verkfalli, komst ég allra
minna ferða. Mjólkinni var hellt
niður í sveitunum og margar vöru-
tegundir ófáanlegar. Borgin var
orðin kjötlaus, og við höfðum lítið
sem ekkert að selja í kjötbúðun-
um;
Ég lagði á ráðin um að fá kjöt
>frá Borgarnesi, því þar átti ég
góða að. Fimmtíu dilkaskrokkar
voru pantaðir hjá Kaupfélaginu, og
rútubflstjórinn gat tekið þá aftast í
rútuna með því að taka nokkrar
sætaraðir úr henni. En hann sagð-
ist ekki vilja standa í illindum við
verkfallsverði og því yrði ég að
mæla mér mót við hann uppi á
Kjalarnesi og taka kjötið þar úr
bílnum.
Ég tók allt nema bflstjórasætið
úr stórum jeppa verslunarinnar og
fékk ungan pilt á Dodge Weapon á
Sendibflastöðinni til að koma með
mér. Við biðum eftir rútinni á til-
teknum stað, fórum inn í malar-
^gryfju og vorum fljótir að stafla 20
skrokkum í minn bfl og 30 í sendi-
bflinn.
Tíu til fimmtán farþegar voru í
rútunni, og nokkrir komu út til að
fylgjast með og virtust hafa gaman
af þessu brasi.
Rútan fór nokkru á undan, svo
fór ég á jeppanum með nokkur
teppi breidd yfir kjötið, en bað bfl-
stjórann að koma svona 10 mínút-
um á eftir mér, ef tafir skyldu
verða við hliðið sem verkfallsverð-
ir höfðu komið upp við brúna yfir
j,Korpu, og ég myndi þá mæta hon-
um ef mér yrði snúið við.
Við Alafoss stóð eldri kona við
veginn og bað um far í bæinn, sem
var algengt þá. Ég sagði það vel-
komið, en sætið væri kalt. „Það
gerir ekkert til“ sagði hún og sett-
ist á teppið.
Þegar við komum að hliðinu, var
á undan mér, sem búið var að
Óskar Jóhannsson
skoða og gefið var
merki um að hann
mætti fara.
Gamla konan var
víst svo sakleysisleg,
eða kannski var það
eymdarsvipurinn af
kuldanum, að einn úr
hópnum rétti upp
höndina til merkis um
að við mættum fara
líka. Um leið og bfllinn
var kominn framhjá
hópnum, sá einn vörð-
urinn í skankana sem
stóðu undan teppun-
um, og öskraði: „Bfll-
inn er fullur af kjöti!“
Það munaði sekúndubrotum, því
þeir sem voru við staurinn, voru of
seinir að setja hann íyrir og forð-
uðu sér þegar ég setti allt í botn og
skaust framhjá. Ég keyrði eins og
bíllinn komst, þar til ég setti kon-
una út innarlega við Laugaveg.
Fljótt flaug fiskisagan um Hlíð-
arnar, að það fengist kjöt í Sunnu-
búðinni og var ös út úr dyrum þar
til allt var uppselt.
Stuttu eftir að ég kom í búðina
hringdi sendibflstjórinn frá kaup-
félagsbúðinni í Mosfellssveit.
Honum var snúið við með kjötið,
og verkfallsvörður, sem hann
þekkti, sagði honum að jeppinn
sem þeir höfðu til afnota, hefði ný-
lega elt þrjót sem ruddist í gegn,
„og svo rétt áðan slapp annar djöf-
ull með fullan bfl af kjöti fyrir
bölvaðan klaufaskap og þeir höfðu
engan bfl til að elta hann á“.
Ég talaði við verslunarstjórann,
og okkur samdist um að hann
geymdi þessa 30 skrokka í frysti á
meðan við værum að finna ráð til
að koma þeim í bæinn.
Hann sagðist vera með 200 kg af
kaffí sem hann hafði verið um beð-
inn að geyma og bað mig að reyna
að koma því iyrir sig í verslun suð-
ur í Kópavogi, ef við fyndum ein-
hver ráð. Þetta var Bragakaffi frá
Akureyri, sem þá var nýkomið á
markaðinn.
Eins og fyrr segir voru allar að-
flutningsleiðir lokaðar, og öll
brögð notuð til að koma vörum í
bæinn.
Ymsar sögur gengu um sam-
skipti verkfallsvarða og þeirra sem
reyndu að komast með varning í
bæinn. Oft kom til átaka. Ein sag-
an, sem komst á kreik, var um að
þekktur kaupmaður hafi ætlað að
flytja kaffi í líkkistu í bæinn, en
hún var opnuð, svo það gekk ekki.
Nú leið að páskum og nauðsyn-
legt að finna ráð til að koma kjöt-
inu og kaffinu í bæinn. Ég átti
heima á Sólvöllum við Kleppsveg,
beint upp af Vatnagörðum, og datt
mér í hug að best væri að flytja
vaminginn sjóleiðina og landa hon-
um neðan við flugskýlið. Ég komst
í samband við trillukarl. Hann var
einmitt rétti maðurinn til að vera í
þessu, svona löguðu hafði hann
gaman af.
Á skírdagskvöld fór ég með
hann framhjá verkfallsvörðunum
og niður eystri afleggjarann frá
Vesturlandsvegi, niður að Korp-
úlfsstöðum, og þar niður að sjó.
Hann taldi þetta ágætan lending-
arstað, og um sjöleytið á morgn-
ana stæði vel á sjó.
Föstudagurinn langi var notað-
ur til að gera „hernaðaráætlun".
Um fimmleytið næsta morgun fór
trillan úr Reykjavíkurhöfn, út fyr-
ir Geldinganes og átti að vera kl. 7
í fjörunni neðan við Korpúlfsstaði.
Klukkan 5 fór ég á jeppanum á
planið fyrir neðan flugskýlið í
Vatnagörðum. Þangað kom sendi-
bfllinn, og ég skildi minn bfl eftir
og fór með honum upp í Kaupfé-
lagið í Mosfellssveit. Verðirnir
skiptu sér ekkert af þeim sem fóru
út úr bænum.
Verslunarstjórinn var kominn í
búðina og við gátum með naumind-
um komið kaffikössunum i bílinn
ásamt 30 kjötskrokkum. Við fóram
út af Vesturlandsveginum, niður
að Korpúlfsstöðum, langt frá þar
sem verðirnir vora, og biðum í
bflnum undir klettavegg í fjör-
unni. Trillan mátti ekki
koma of hátt upp í fjör-
una, því nú var eftir að
hlaða hana. Bílnum var
bakkað eins langt út og
hægt var. Ég var
klofstígvélum og
bar því allt á milli
bflsins og bátsins.
Það var mikill
gusugangur og
ég óð upp í mitti.
Þegar allt var
komið um borð,
hætti mér að lítast
á, því kaffikassarn-
ir voru svo áber-
andi. Það var háfermi á bátnum.
Sendibfllinn fór aftur upp á
Vesturlandsveg og fór tómur
framhjá vörðunum, en ég fór með
trillunni sjóleiðina út fyrir Geld-
inganes og upp í Vatnagarða. Það
var stillilogn og sólskin og reglu-
lega gaman að spjalla við þennan
hressa trillukarl, sem ég man því
miður ekki nafnið á.
Neðan við flugskýlið beið sendi-
bfllinn, og honum var bakkað niður
flugbátabryggjuna. Við settum
kaffið fyrst í hann og þegar búið
var að láta í jeppann eins og í hann
komst af kjötinu, var afgangurinn
settur í sendibflinn og keyrt í loft-
inu niður í Hlíðar. Konan mín
fylgdist með úr dyranum heima,
þegar báturinn kom inn á Klepps-
víkina.
Bflamir vora rétt horfnir niður
Kleppsveginn þegar jeppi kom á
fleygiferð af Langholtsveginum og
náði varla beygjunni niður í Vatna-
garða. Einhver nágranninn hefur
séð hvað var að gerast, og látið
verkfallsmenn vita. Trillan var
komin spölkorn út á víkina, þegar
jeppinn kom þjótandi niður á
bryggju, og fjórir karlmenn þustu
úr honum og æptu og böðuðu út
öllum öngum.
Trillukarlinn þóttist ekkert taka
eftir því, og hélt sínu striki inn í
Reykjavíkurhöfn. Þar stóð mót-
tökunefndin á bryggjunni og var
hann mikið spurður um hvað hann
hefði verið að gera. Hann sagðist
hafa verið að rétta kompásinn, og
spurði á móti hvort það væri ekki í
lagi. Ekki gátu þeir neitað því og
meira fengu þeir ekki út úr hon-
um.
Það var laugardagur fyrir
páska, og kvisast hafði út að von
væri á kjöti í Sunnubúðina. Búðin
var því full af fólki þegar tveir bfl-
ar birtust með kjöt. Það kvað við
húrrahróp og lófaklapp.
Við byrjuðum að losa kjötið úr
sendiferðabílnum og svo fór hann
með kaffið í Kópavog.
Þegar ég var að hamast við að
bera skrokkana inn í búðina, tók
ég fyrst eftir að það bullaði í stíg-
vélunum, þó hafði ég hvolft úr
þeim í sjóinn á leiðinni. Allan dag-
inn afgreiddi ég og sagaði í stíg-
vélunum, og þegar búðinni var
lokað var ekki einn einasti kjötbiti
eftir.
Ætla mætti að kaupmenn hafi
verið í stríði við verkalýðshreyf-
inguna, en svo var alls ekki. Þeir
töldu það skyldu sína að útvega
viðskiptavinum sínum allar þær
vörar, sem nokkur kostur var að
fá, og þótt í þessu tilfelli væri vit-
að að því fylgdi mikil fyrirhöfn,
áhætta og aukakostnaður, var
ekki hikað við að reyna það.
Samkeppnin fólst einkum í lip-
urri þjónustu og dugnaði kaup-
mannsins við að útvega vörur.
Ekki var um samkeppni í verð-
lagi að ræða, því mjög ströng
verðlagsákvæði ríktu, og því sama
verð í öllum búðum.
Töluvert var um lánsviðskipti.
Mörgum, sem voru í föstu starfi,
þótti þægilegra að láta senda sér,
og greiða mánaðarlega.
Enn meira var um að láglauna-
menn með barnmörg heimili, sem
jafnframt voru að koma sér upp
eigin húsnæði, urðu að treysta á
að kaupmaðurinn skrifaði hjá
þeim matvöru, þegar kaupið dugði
ekki fyrir útgjöldunum, og ekki
tókst, oft mánuðum saman, að
lækka reikninginn.
Eins og fyrr segir var verkfallið
búið að standa lengi, og ekki gott
að segja hvernig farið hefði fyrir
margri fjölskyldunni ef kaup-
mennirnir hefðu ekki tekið að sér
hlutverk félagsmálastofnunar á
eigin kostnað.
Töluverður hluti af umræddri
kjötsendingu var skrifaður „þang-
að til eftir verkfall".
Þær era ótaldar upphæðirnar,
sem matvörukaupmenn um land
allt þurftu að afskrifa á þessum
áratugum. En sá hópur þjóðfé-
lagsþegna fékk ekki mikið þakk-
læti frá svonefndu málgagni lág-
launafólksins, „Þjóðviljanum“, en
hann sýndi kaupmönnum alltaf
mikinn fjandskap.
Þó var eitt fyrirtæki í náðinni
hjá þeim. Kaupfélag Reykjavíkur
og nágrennis, „Kron“-búðirnar,
sem fólkið átti og Alþýðubanda-
lagsmenn stjórnuðu, en verslunar-
stjórunum var harðbannað að
skrifa hjá nokkrum manni.
Á þessum áratugum var
alltaf verið að berjast fyrir
bættum kjöram hinna
lægst launuðu (og ekki
er að sjá að þeirri bar-
áttu sé lokið enn).
Eilífur ófriður var
á vinnumarkaðn-
um, og þeir lægst
launuðu fóru
alltaf verst út úr
öllum verkföll-
um. Þó að lokum
" fengist einhver krónu-
hækkun á kaupið, tók langan
tíma að ná upp margra vikna
vinnutapi.
Reynslan sýndi, að löngu
áður en að því kæmi hafði
hækkaður launataxti
verkamanna farið út í
allt launakerfíð, allt verð-
lag hækkaði, kostnaður við
fiskvinnsluna hækkaði svo út-
gerðin varð að fá fleiri krónur fyr-
ir dollarana og pundin sem hún
fékk fyrir fiskinn.
Þá varð gengisfelling og allar
innfluttar vörur hækkuðu, svo þá
var blásið til næsta verkfalls.
Þetta þrífætta ólukkuhjól
skoppaði um þjóðhagskerfið frá
stríðsárum fram að þjóðarsátt.
Allskonar hrossalækningar voru
viðhafðar sem „hliðarráðstafanir"
til að bæta hag hinna lægst laun-
uðu, sem birtust í bönnum og höft-
um og dekri við „vísitölufjölskyld-
una“.
Það eru til margar furðulegar
sögúr um þær reglur sem kaup-
menn urðu að starfa eftir á þess-
um tímum.
Hinn vinsæli leikari, Brynjólfur
Jóhannesson, lýsti þessu ágætlega
í löngu gamankvæði sem hann
söng á árshátíð, sem ég var á, með
þessu viðlagi:
En víst er alveg
að svona er það.
Allir vita það,
en enginn sér það.
Okkur fækkar óðum, sem mun-
um þá tíð, þegar dollarinn var
skráður á 6,50 kr. gamlar, sem
jafngildir sex og hálfum eyri í dag,
og höfum á langri ævi orðið vitni
að því, að sjá krónuna falla niður í
minna en þúsundasta part af því
sem áður var.
Það fer því ónotahrollur um
mann þegar fólk, sem ekki þekkir
þessa sögu, skekur ógnandi verk-
fallsvopnið og hótar að vekja upp
þrífætta drauginn.
Höfundur er fyrrverandi
kaupmaður.