Morgunblaðið - 05.05.2001, Blaðsíða 36

36 LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
GEÐHVÖRF eru sjúkdómur sem
reikna má með að 6% þjóðarinnar
hafi fengið að reyna á eigin skinni.
Fjórðungur þeirra veikist á barns-
eða unglingsaldri. Sextíu prósent
þeirra sem hafa geðhvörf (e. bipolar
disorder) fá ekki viðeigandi meðferð,
ýmist vegna þess að þeir hafa ekki
verið greindir með sjúkdóminn eða
þeir þiggja ekki heilbrigðisþjónustu
og lyfjameðferð.
Sá, sem hefur einu sinni fengið
einkenni sjúkdómsins, má alltaf eiga
von á að hann bæri á sér aftur, jafn-
vel eftir löng einkennalaus tímabil.
Sjúkdómurinn verður m.ö.o. föru-
nautur hans til lífstíðar. Þess vegna
er nauðsynlegt að litið sé sömu aug-
um á geðhvörf og sjúkdóma á borð
við sykursýki, segir dr. Joseph R.
Calabrese, virtur, bandarískur vís-
indamaður á sviði geðhvarfa. Hann
er þeirrar skoðunar að ekki sé annað
réttlátt en að þeir, sem þjást af geð-
hvörfum, hafi sama rétt og þeir sem
hafa aðra langvinna, alvarlega sjúk-
dóma, m.a. til þess að fá sér lífsnauð-
synleg lyf að kostnaðarlausu. Geð-
hvarfasjúklingar greiða ekki frekar
en sykursjúkir fyrir lyfin sín í
Bandaríkjunum, að því gefnu að þeir
séu sjúkratryggðir, segir dr. Cala-
brese.
Engin smán að hafa geðhvörf
Geðhvörf er alvarlegur sjúkdómur
sem hefur áhrif á lífsgæði og lífslíkur
þeirra sem fá hann. Eitt af alvarleg-
ustu einkennum sjúkdómsins eru
sjálfsvíg og er tíðni þeirra meðal
sjúklinga 15–20%. Dr. Calabrese
leggur ríka áherslu á að þótt sjúk-
dómurinn sé alvarlegur og hafi veru-
leg áhrif á þá sem eru með hann sé
hægt að halda honum í skefjum og
lifa innihaldsríku og góðu lífi. Í því
skyni verður fólk að taka ákveðin lyf
dag hvern það sem eftir er lífsins,
rétt eins og þeir sem eru með syk-
ursýki sprauta sig nokkrum sinnum
á dag til að halda einkennum síns
sjúkdóms niðri.
– En hvers vegna leitar fólk með
geðhvörf ekki læknis og þiggur ekki
meðferð?
Ástæðan er fyrst og fremst sú
sorglega staðreynd að við höfum for-
dóma gegn geðsjúkdómum; að það
þykir vera til smánar að hafa geð-
hvörf, segir Calabrese. Einnig megi
skýra það með því að sjúkdómurinn
er til á mismundandi stigum. „Þeir
sem hafa tegund 1 fá alvarleg þung-
lyndisköst og alvarleg oflætisköst.
Þeir sem hafa aftur á móti tegund 2
fá alvarleg þunglyndisköst en vægt
oflæti,“ útskýrir hann og leggur um
leið áherslu á að enginn eigi að þurfa
að skammast sín fyrir að hafa geð-
hvörf fremur en hvern annan sjúk-
dóm. Geðhvörf hafi ekkert með per-
sónuleika að gera og enginn ræður
því sjálfur hvort hann fær sjúkdóm-
inn eða ekki.
„Lund er stjórnað í „limbíska
kerfinu“ í heilanum. Það hefur komið
í ljós að starfsemi í þessu kerfi er
öðruvísi í þeim sem hafa geðhvörf en
þeim sem ekki hafa þau. Starfsemi
brissins er skert í þeim sem hafa
sykursýki. Þetta er alveg hliðstætt,“
segir Calabrese.
Þunglyndi á eftir oflæti
Dr. Calabrese býr og starfar í
Cleveland í Ohio-ríki í Bandaríkjun-
um en var hér á ferð fyrir skömmu í
boði Geðlæknafélags Íslands og
lyfjafyrirtækisins GlaxoSmithKline.
Hann hélt erindi fyrir íslenska geð-
lækna og greindi þeim m.a. frá rann-
sóknum sínum sem einkum beinast
að notkun flogaveikilyfja í forvarn-
arskyni til að draga úr líkum á end-
urteknum þunglyndisköstum geð-
hvarfa.
Geðhvörf lýsa sér gjarnan í end-
urteknum oflætis- og þunglyndis-
köstum með mislöngum einkenna-
lausum tímabilum. Reglan er sú að
alvarlegt þunglyndi kemur ævinlega
á eftir oflætiskasti. Það er aftur á
móti ekki öruggt að oflæti komi í
kjölfar þunglyndis. Þetta getur á
stundum gert greiningu geðhvarfa
erfiða, að sögn Calabrese.
Hann segir einnig að það geti haft
alvarlegar afleiðingar í för með sér
ef sjúklingum, sem hafa verið rang-
lega greindir með þunglyndi án of-
lætiskasta, er gefið lyfið flúoxetín,
betur þekkt sem Prozac.
„Flúoxetín virkar vel á þunglyndi
en ekki á oflæti,“ segir hann. „Þegar
þessir einstaklingar taka lyfið er
hætta á að þeir bindi endi á líf sitt
þegar þunglyndið víkur fyrir betri
líðan. Þá verða þeir nógu orkumiklir
til að taka af skarið. Þess vegna er
áríðandi að fólk viti að geðhvörfum
fylgja einkenni sem menn tengja yf-
irleitt ekki við geð eða lund. Mat-
arlyst, svefni og orku er sjórnað frá
sömu heilasvæði og lund. Ef fólk
vissi þetta ættu fordómar í garð geð-
sjúkdóma að minnka. Meðal ein-
kenna þunglyndis er t.d. lítil matar-
lyst og orkuþurrð. Oflæti birtist
aftur á móti í mikilli orku, hug-
myndaauðgi, miklu sjálfsöryggi og
trú á eigin mátt. Þeim líður eins og
þeim sem nota örvandi efni á borð
við kókaín. Þeir afkasta miklu og
taka afdrifaríkar ákvarðanir. Þetta
er tíminn sem þeir ákveða að gifta
sig eða skilja. En svo fer allt úr bönd-
unum, fjárhagurinn fer í rúst og ann-
að eftir því. Margir þeir sem eru með
geðhvörf með vægu oflæti átta sig
ekki á ástandinu, að eitthvað sé að.
Ef þeir eru spurðir um líðan sína
svara þeir því til að þeim líði dásam-
lega. Þeir skilja ekki hvert er hið
eðlilega ástand og léttirinn við að
vera laus úr viðjum þunglyndisins er
svo mikill.“
Dr. Calabrese segir að lyfið lith-
ium, sem notað hefur verið við geð-
hvörfum í hálfa öld, virki vel á oflæti
en að það geri lítið gagn gegn þung-
lyndi. Það hefur aukaverkanir sem
mörgum fellur illa, m.a. skjálfta og
minnistruflanir. Þess vegna eru
margir tregir til að taka lyfið að stað-
aldri. Fyrir u.þ.b. tveimur áratugum
var farið að nota ákveðin flogaveiki-
lyf við geðhvörfum en þá höfðu menn
áttað sig á að þau voru góð gegn
þunglyndinu. Lyfin sem áður voru
notuð höfðu þann ókost að „fletja út“
skapshöfn þeirra sem tóku þau inn
þannig að þeir upplifðu ekki eðlileg-
ar sveiflur í andlegri líðan. Floga-
veikilyfin valda hvorki breytingum á
minni né skjálfta og þau þolast yf-
irleitt vel. Auk þess að vera notuð við
flogaveiki og geðhvörfum hafa þau
verið reynd með góðum árangri, t.d.
við mígrenihöfuðverkjum og lang-
vinnum verkjum, og segir Calabrese
að þess vegna ætti í raun að kalla
þau einhverju öðru nafni en floga-
veikilyf.
Rannsóknir, sem dr. Calabrese og
aðrir hafa gert á undanförnum árum,
hafa sýnt fram á að fólk með geð-
hvörf getur verulega dregið úr líkum
á endurteknum þunglyndisköstum
með því að nota þessi lyf að staðaldri
það sem eftir er ævinnar og aukið við
það lífsgæði sín og fjölskyldu sinnar
svo um munar. Forvarnarmeðferð
sem þessi er þar á ofan besta leiðin
til að draga úr kostnaði af sjúkdómn-
um bæði fyrir sjúklinginn sjálfan og
þjóðfélagið, segir Calabrese.
„Læknar ættu að byrja fyrr að
gefa geðhvarfasjúklingum þessi lyf,“
segir hann en bætir svo við að það
sem einkum komi í veg fyrir það séu
fordómar og lítill áhugi sjúklinga.
„Það er mikilvægt að fólk skilji að
sjúkdómurinn fer ekki af sjálfu sér
en að það er hægt að haga lífi sínu
þannig að fólki líði betur. Fólk þarf
hjálp til að ná sér. Þessu má líkja við
það þegar fólk fer í mjaðmaaðgerð
og fær sjúkraþjálfun á eftir.“
Dr. Calabrese segir að lengi vel
hafi vísindamenn haft lítinn áhuga á
geðhvörfum. Sjálfur hefur hann
stundað þetta svið læknisfræðinnar í
mörg ár sér til mikillar ánægju, þótt
vissulega hafi hann fengið að kynn-
ast skuggahliðun hennar líka. Áhug-
inn hefur vaxið mikið á síðustu árum
og má að hans sögn þakka það m.a.
því að Prozac varð til skamms tíma
nokkurs konar tískulyf.
Geðhvörf og aðrar lyndisraskanir
hrjá fimmtung jarðarbúa og nú er
svo komið að Alþjóðaheilbrigðis-
stofnun Sameinuðu þjóðanna hefur
sett þessa sjúkdóma og raskanir efst
á lista sinn yfir heilbrigðisvanda sem
verður að leysa. Þá er það eitt af
meginmarkmiðum í heilbrigðisáætl-
un til ársins 2010, sem nú liggur fyrir
Alþingi, að draga úr sjálfsvígum á Ís-
landi og auka geðheilbrigði þjóðar-
innar.
Fordómar gagnvart geðhvörfum koma í veg fyrir að fólk þiggi lyf og læknisþjónustu
Engin smán að
hafa geðhvörf
Morgunblaðið/Jim Smart
Dr. Calabrese fór í kennslustund hjá læknanemum á 5. námsári og hreifst af þekkingu þeirra á geðsjúkdómum.
Ef fólk veit að geðhvörfum fylgja einkenni
sem menn tengja yfirleitt ekki við geð eða
lund ættu fordómar að minnka, segir
bandaríski geðlæknirinn dr. Joseph R.
Calabrese. Hann sagði Maríu Hrönn
Gunnarsdóttur frá rannsóknum sínum.
BÓLUEFNI gegn flensu, sem nú er
verið að gera tilraunir með að búa til
á nýjan hátt, kann að vera síður lík-
legt til að vekja ofnæmisviðbrögð
vegna þess að ekki eru notuð egg við
framleiðsluna, að sögn austurrískra
vísindamanna sem vinna að efninu.
Dr. Otfried Kistner, hjá fyrirtæk-
inu Baxter Hyland Immuno í Orth við
Dóná, greindi frá því nýverið að
ásamt samstarfsfólki sínu hefði hann
beitt aðferð sem felst í því að nota
frumur sem teknar eru úr nýrum afr-
ískra grænapa. Frumurnar eru rækt-
aðar á rannsóknarstofu, bólusettar
með ýmsum flensuafbrigðum og síð-
an er flensuvírusinn hreinsaður.
Nokkur fyrirtæki eru að vinna að
þróun á egglausu bóluefni en þetta er
það fyrsta sem er fjöldaframleitt í
frumum sem þegar hafa verið sam-
þykktar til notkunar í fólk, að því er
fyrirtækið greinir frá. Kistner viður-
kennir að hugsanleg hætta stafi af því
að nota frumur sem teknar eru úr öp-
um vegna þess að í frumunum sé
framandi kjarnsýra (DNA) sem gæti
verið hættuleg mönnum.
En hreinsunarferlið minnkar veru-
lega heildarmagn DNA í bóluefninu
og því segir Kistner það ekki eiga að
skapa hættu. Hann nefnir enn fremur
að þessar sömu apafrumur séu not-
aðar til að framleiða bóluefni gegn
mænusótt og hundaæði, og aðferðir
við að draga úr áhættunni séu orðnar
háþróaðar.
Þegar hafa verið gerðar tilraunir
með eggjalausa bóluefnið á 1.200 full-
orðnum sjálfboðaliðum í aldurshóp-
unum 18-59 ára og 60 ára og eldri í
Bretlandi, Austurríki og Póllandi.
Færri tilfelli ofnæmisviðbragða
komu í ljós í eldri hópnum, samanbor-
ið við hefðbundið bóluefni. Ennfrem-
ur reyndist nýja bóluefnið virka jafn-
vel gegn flensu og hefðbundið bólu-
efni.
„Við höfum ákveðið að hefja klín-
ískar tilraunir í Bandaríkjunum 2002.
Vonandi getum við sett bóluefnið á
markað fyrir 2005,“ sagði Kistner.
Hefðbundin bóluefni eru unnin úr
hænueggjum og árlega þarf hátt í 80
milljónir eggja til að framleiða flensu-
bóluefni í Bandaríkjunum og Bret-
landi.
Tilraunabólu-
efni lofar góðu
Associated Press
Sárt en nauðsynlegt.
San Diego. Reuters.