Morgunblaðið - 19.05.2001, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 19. MAÍ 2001 39
að spyrja
iðarljósi í
na í ýms-
ur einnig
unar. Um
nni:
ið kannað
sting hafi
erfiðleika
r en að ol-
tefnuskrá
gerðarfyr-
a þó ekki
gar betur
Það sem
a að mál-
tgerðar-
iskimiðin,
egg þjóð-
ðast þar
r eins og
flutningar
rðarinnar.
du stöðluð
rðarinnar
pni.“
mst einnig
ignarhald
fyrirtækjanna sé ógagnsærra en í
síðustu könnun. Með fjölgun eign-
arhaldsfélaga sé erfiðara að greina
hverjir séu raunverulegir eigendur
fyrirtækja. Það sem geri málið enn
torræðara sé að sum þessara félaga
séu erlend.
Aukinn hlutur ríkisins
kom ráðherra á óvart
Valgerður Sverrisdóttir sagði á
blaðamannafundi í gær að aukinn
hlutur ríkisins í atvinnulífinu væri
athyglisverður og hefði komið sér á
óvart. Á meðfylgjandi töflu má sjá
eignarhluta ríkisins í 26 fyrirtækj-
um og sjóðum árið 1999. Samanlögð
velta þessara aðila var um 120 millj-
arðar króna, allt frá 8 milljónum hjá
Verðbréfaskráningu Íslands upp í
26,5 milljarða hjá Íbúða-
lánasjóði. Eignir sömu
fyrirtækja og sjóða voru
metnar á tæpa 118 millj-
arða og ársverk þeirra
ríflega 6 þúsund. Val-
gerður minnti á að mikil áform
væru uppi í dag um einkavæðingu
ríkisfyrirtækja á næstu árum. Tók
hún þar dæmi um bankana, Lands-
símann og Íslenska aðalverktaka.
Ekki væri hægt að bæta miklu við
því nánast allt væri falt sem ríkið
ætti.
Skoða má ákveðna
markaði í framhaldinu
Georg Ólafsson, forstjóri Sam-
keppnisstofnunar, sagði það eftir-
tektarvert að niðurstöðurnar nú
væru svipaðar og árið 1994 þegar
stofnunin kynnti síðustu skýrslu
um stöðuna árið áður.
Líkt og eftir fyrri skýrslu Sam-
keppnisstofnunar sagði Georg ekki
vera tilefni nú til íhlutunar sam-
keppnisyfirvalda vegna meintra
ólöglegra eignatengsla eða brota á
samkeppnislögum. Þetta væri ekki
stjórnsýsluúttekt heldur frekar
kortlagning á markaðnum. Síðan
mætti skoða ákveðna markaði í
framhaldinu ef aðstæður kölluðu á
það. Hann minnti á að landslagið í
atvinnulífinu hefði breyst töluvert
frá árinu 1999 og vonaðist hann til
að bætt tækni gerði stofnuninni
kleift að vinna sambærilega skýrslu
eftir eitt til tvö ár.
Skýrslu Samkeppnisstofnunar er
hægt að nálgast í heild sinni á vef-
síðu hennar, www.samkeppni.is.
nnandi
ríkisins
Ekki tilefni
til íhlutunar
yfirvalda
   =

 


$
$


;;;
 814:
 
>
%
 

>
%

) 
( 
 "$
- 88:/
( .
 #

"
$
-581<:/
3  $   
- 88:/
?    
- 88:/
=
$   "$
- 88:/
= 
 
"$
- 88:/
!)&
"$
- 88:/
0
$
@ 
 - 4:/
58 59"
$


stjórnunar-
ulífi 1999
ÓHÓFLEGUR viðskipta-halli og útlánaaukningundanfarinna missera,sem stuðlað hefur að um-
talsverðri gengislækkun á síðustu
mánuðum, ógnar nú stöðugleika
fjármálakerfisins, að því er fram
kemur í nýjasta hefti Peningamála
sem Seðlabankinn gefur út. Á sama
tíma hefur geta fjármálakerfisins til
þess að standa af sér erfiðar aðstæð-
ur minnkað, sem fram kemur í verri
afkomu og lækkandi eiginfjárhlut-
falli. Þá kemur fram að það sé eðli
fjármálakreppna að þær geti dunið
yfir án þess að gera boð á undan sér,
líkt og gerst hefur í nágrannalönd-
unum og víða um heim.
Í grein sem birtist í Peningamál-
um um stöðugleika fjármálakerfisins
segir að íslenskur þjóðarbúskapur
hafi sl. fimm ár einkennst af öflugum
hagvexti og borið ótvíræð merki of-
þenslu síðustu tvö til þrjú árin. Þá
hafi ákvarðanir einstaklinga, fyrir-
tækja og fjármálastofnana á upp-
sveiflutímanum líklega verið reistar
á of mikilli bjartsýni um áframhald-
andi vöxt. Talið er að mikill vöxtur
eftirspurnar síðustu árin sé að hluta
til reistur á veikum stoðum, eins og
óhóflega mikill vöxtur útlána og við-
skiptahallinn gefi vísbendingu um,
en viðskiptahallinn nam ríflega 10%
af landsframleiðslu í fyrra. Uppsafn-
aður vöxtur útlána innlánsstofnana
árin 1997–2000 nam u.þ.b. 130%, en
38% nafnvöxtur landsframleiðslu
var á milli áranna 1996 og 2000.
„Þessi aukning er að stórum hluta
gengisbundin útlán og slíkar lánveit-
ingar hafa aukist til aðila sem afla
ekki tekna í erlendum gjaldeyri.
Skuldir fyrirtækja sem hlutfall af
landsframleiðslu og skuldir heimila
sem hlutfall af ráðstöfunartekjum
jukust enn á liðnu ári og hafa þær
aldrei verið meiri,“ segir í greininni.
Útlánaukningin og óhóflegur við-
skiptahalli hefur stuðlað að umtals-
verðri gengislækkun síðustu mánuði
og að mati Seðlabankans felur það í
sér áhættu fyrir fjármálakerfið.
Fjölmargar alþjóðlegar rannsóknir
hafa leitt í ljós ýmsar líklegar, en þó
ekki öruggar, vísbendingar um fjár-
málakreppur og hafa nokkrar þeirra
gefið ákveðnari viðvörunarmerki en
áður, t.d. viðskiptahalli, útlánaþensla
og hækkun eignaverðs. Allt eru
þetta hættumerki í íslenska fjár-
málakerfinu en að mati Seðlabank-
ans er þó varla líklegt að stöðu inn-
lendra lánastofnana sé hætta búin án
frekari ytri áfalla.
Skuldir fyrirtækja og heimila hafa
stóraukist á síðustu árum og miklar
skuldir heimilanna gera þau við-
kvæm fyrir áföllum, að mati Seðla-
bankans. Sem hlutfall af landsfram-
leiðslu hafa skuldir fyrirtækja aldrei
verið meiri en í lok síðasta árs og
námu þær 122% af landsframleiðslu
en 74% árið 1996. Aðeins einu sinni
áður á síðustu þremur áratugum
hefur hlutfall skulda fyrirtækja af
landsframleiðslu aukist jafnmikið á
einu ári og sl. tvö ár.
Hlutdeild skammtímalána
einstaklinga farið vaxandi
Íslensk heimili eru orðin einhver
þau skuldsettustu í heimi og hafa
skuldir þeirra sem hlutfall af ráð-
stöfunartekjum aukist jafnt og þétt
frá í byrjun 9. áratugarins. Á síðasta
ári jukust skuldir heimilanna enn
frekar og fóru úr 146% af ráðstöf-
unartekjum í 163%. Þetta hlutfall er
nú orðið hærra en það varð t.d. hæst
í Noregi áður en fjármálakreppa
skall þar á snemma á síðasta áratug,
en í Peningamálum kemur aftur á
móti fram að hafa verður í huga að
verðtrygging og langur lánstími hér
á landi gerir það að verkum að til-
tekið skuldahlutfall verður ekki eins
hættulegt og ella.
Þá er ljóst að greiðslubyrði ein-
staklinga hefur aukist töluvert á
undanförnum árum og benda áætl-
anir til þess að greiðslubyrði af
skuldum einstaklinga í hlutfalli við
ráðstöfunartekjur hafi aukist um-
talsvert síðustu misserin og sé nú
u.þ.b. tvöfalt meiri en fyrir tíu árum.
„Þar sem gera verður ráð fyrir að
greiðslubyrðin sé mjög mismikil eft-
ir aldri og eignum einstaklinga verð-
ur að draga þá ályktun að greiðslu-
byrði sumra einstaklinga geti verið
afar þung,“ segir í greininni.
Hlutdeild skammtímalána ein-
staklinga hefur farið vaxandi og það
eykur enn frekar á áhættuna á að
stöðugleiki fjármálakerfisins rask-
ist. Þar er um að ræða yfirdráttarlán
á ávísanareikningum, sem námu 52,7
milljörðum króna í lok febrúar, rað-
greiðslusamninga við fyrirtæki
vegna kaupa varanlegra neysluvara
eða ferðalaga og greiðsludreifingu á
greiðslukortum. „Hlutfall skamm-
tímaskulda af þessu tagi jókst sér-
staklega ört tvö síðustu árin. Þessi
þróun gefur til kynna meiri áhættu
fyrir fjármálakerfið þar sem veð sem
liggja að baki slíkum lánum eru að
öðru jöfnu ótryggari eða engin.“
Hætta á verulegri lækkun
á fasteignaverði
Samkvæmt áliti Seðlabankans er
fólgin umtalsverð hætta í því fyrir
fjármálakerfið að geta heimilanna til
að standa við fjárhagsskuldbinding-
ar sínar geti versnað en sú geta velti
mjög á atvinnuástandinu sem var
mjög gott í fyrra. Það ástand sé aftur
á móti byggt á forsendum sem fáist
ekki staðist til lengdar.
Í greininni um stöðugleika fjár-
málakerfisins í Peningamálum kem-
ur fram að hætta er á verulegri
lækkun fasteignaverðs, bæði at-
vinnu- og íbúaðarhúsnæðis, sem geti
valdið útlánatöpum hjá lánastofnun-
um. Eftir verulegar hækkanir á fast-
eignaverði eru nú merki um að verð
sé nærri hámarki og mjög hátt á
sögulegan mælikvarða, eða svipað
og það var í upphafi níunda áratug-
arins, og 27% hærra að raungildi en
það var að meðaltali á árunum 1992–
1997. „Þegar við bætist að kaup-
máttur tekna er í sögulegu hámarki
felur þróun íbúðarverðs í sér sjáan-
lega áhættuþætti fyrir fjárhag og
greiðslugetu fólks sem hefur verið
að taka á sig verulegar húsnæðis-
skuldbindingar.“
Komi til samdráttar í efnahagslíf-
inu gæti verð fasteigna lækkað og
orðið til þess að veð geta orðið ófull-
nægjandi, sem eiga að tryggja end-
urgreiðslu lána. Verðhækkun íbúð-
arhúsnæðis umfram almennt
verðlag á undanförnum þremur ár-
um var álíka mikil og varð víða á
Norðurlöndum fyrir tíu árum og
þegar afturkippur kom í þjóðarbú-
skapinn gekk raunhækkun íbúða-
verðs að miklu leyti til baka, t.d.
gekk það að fullu leyti til baka í
Finnlandi. Seðlabankinn telur aftur
á móti erfitt að fullyrða um hversu
miklar líkur eru á slíkri þróun hér á
landi en metur það svo að í útlánum
sínum verði lánastofnanir að gera
ráð fyrir að hún sé möguleg.
Þjóðarbúskapurinn ber enn
merki alvarlegrar ofþenslu
Þróun verðs á atvinnuhúsnæði
virðist hafa verið enn öfgakenndari
en þróun íbúðaverðs í uppsveiflunni
og af gögnum Fasteignamats ríkis-
ins má ráða að verð á atvinnuhús-
næði hafi frá ársbyrjun 1998 hækkað
um 60–80% umfram verðlag. Gera
má ráð fyrir því að verð á atvinnu-
húsnæði geti lækkað um allt að 35–
40% komi umtalsvert bakslag í
spurn eftir slíku húsnæði. „Í ljósi
þess að algengt er að atvinnuhús-
næði sé mun meira veðsett en rúm-
ast innan þeirra marka verður að
draga þá ályktun að í þessari stöðu
sé fólgin áhætta fyrir fjármálakerf-
ið,“ segir í Peningamálum Seðla-
bankans.
Þar kemur einnig fram að þrátt
fyrir að nokkuð hafi hægt á vexti á
ýmsum sviðum beri þjóðarbúskap-
urinn enn alvarleg merki ofþenslu
sem komi gleggst fram í miklum út-
lánavexti og viðskiptahalla, sem nam
10,3% af landsframleiðslu í fyrra og
mun samkvæmt spá Þjóðhagsstofn-
unar verða álíka mikill á yfirstand-
andi ári. Auk þess að bera vott um al-
varlega ofþenslu eykur
viðskiptahallinn hættu á samdrætti
sem gæti ógnað stöðugleika fjár-
málakerfisins. Að mati Seðlabank-
ans fær viðskiptahallinn ekki staðist
til frambúðar heldur mun þjóðarbú-
skapurinn leita jafnvægis með ein-
hverjum hætti.
„Hættan fyrir fjármálakerfið er
einkum fólgin í skyndilegum um-
skiptum þegar dregur úr þeirri eft-
irspurn sem er undirrót hallans.
Þannig gæti fjármunamyndun
snögglega dregist saman, leitt til
þess að atvinnuástand versnaði, sem
myndi valda samdrætti í kaupmætti
ráðstöfunartekna og aukinni óvissu
heimilanna um afkomu sína. Óstöð-
ugt gengi er algengur fylgifiskur
slíkra umbrota, sem getur haft veru-
leg áhrif til hins verra á afkomu fyr-
irtækja.“
Í Peningamálum kemur fram að
eiginfjárhlutfall fjármálastofnana í
heild hefur lækkað á síðustu árum. Í
árslok 2000 var það 9,9% og hafði þá
lækkað úr 10,6% frá árinu áður. Eig-
infjárhlutfall Landsbankans var þá
8,7%, Íslandsbanka-FBA 9,7%, Bún-
aðarbankans 9,7%, stærstu spari-
sjóðanna 12,3% og fjárfestingar-
bankanna 11,6%.
Ástæða til að hafa áhyggjur af
lækkandi eiginfjárhlutfalli
Þá hefur eiginfjárhlutfall án víkj-
andi lána lækkað hratt á undanförn-
um árum, en heildarfjárhæð víkjandi
lána var orðin 20 milljarðar króna í
árslok 2000 og tóku flestar fjármála-
stofnanir slík lán í fyrra. Um 31%
lánanna hefur verið aflað erlendis
frá og 3. apríl tilkynnti Íslandsbanki-
FBA útgáfu víkjandi skuldabréfa að
upphæð 22 milljónir evra.
„Eftir því sem eiginfjárhlutfallið
fer lækkandi og arðsemi fjármála-
stofnana minnkar versna kjörin á
víkjandi lánum til þeirra og eru vís-
bendingar um að þetta sé farið að
gerast hér á landi.
Ástæða lækkandi eiginfjárhlut-
falls er einkum hröð stækkun efna-
hagsreikninga fjármálastofnana og
minnkandi arðsemi. Full ástæða er
til að hafa áhyggjur af þessari þróun.
Á undanförnum árum hefur lækkun
hlutfallsins verið sérstaklega áber-
andi hjá sparisjóðunum. Viðskipta-
bankarnir hafa með útgáfu víkjandi
lána haldið betur í horfinu en svig-
rúm til frekari útgáfu minnkar stöð-
ugt. Nú er einnig ljóst að eftir lækk-
un krónunnar á þessu ári mun
áhættugrunnur fjármálastofnana
hækka og það eitt og sér mun leiða
til lækkunar eiginfjárhlutfalla. Eig-
infjárhlutfall sem er vel yfir tilskildu
lágmarki gefur borð fyrir báru sem
ekki mun af veita ef efnahagslegur
samdráttur verður,“ segir í greininni
í Peningamálum.
Seðlabanki Íslands telur ýmis teikn á lofti um hugsanlega fjármálakreppu
Óhóflegur viðskiptahalli
og útlánaaukning ógna stöð-
ugleika fjármálakerfisins



 
   
 
      
 
 




 !  "!  ! #!!!

  
  nnig
m at-
fyr-
okkir
í dag-
nn“ og
r dæmi
ir á
m teng-
ljungur
og hótel,
stofur. Á
nig Sam-
krif-
élags Ís-
f.
r að allt
i og árið
a-