Morgunblaðið - 14.12.2001, Blaðsíða 40

GREINASAFNIÐ Guð á hvíta
tjaldinu er að mörgu leyti forvitni-
legt verk. Í fyrsta lagi er kvikmynda-
fræði á íslensku ung fræðigrein og
því ánægjulegt að sjá rit sem þetta
stinga upp kollinum í bókaflóðinu
fyrir jólin. Í öðru lagi er hér um þver-
faglega nálgun að ræða því greina-
höfundar eru nær allir menntaðir í
guðfræði og sambland þessara
greina hefur ekki verið ýkja áber-
andi í fræðaheiminum. Það er því
spennandi að sjá hvaða áherslur guð-
fræðingarnir koma með inn í kvik-
myndaumræðuna.
Í bókinni eru tæplega fimmtán
greinar eftir tíu höfunda en uppruni
verksins, eins og hann er rakinn í
inngangsspjalli ritstjóra, er áhuga-
verður. Kemur þar fram að hér á
landi hefur verið starfræktur rann-
sóknarhópur um trúar- og siðfræði-
stef í kvikmyndum er nefnist Deus
ex cinema. Hópurinn hittist vikulega
í heimahúsum og skoðar kvikmyndir
í guðfræðilegu ljósi. Greinarnar í
bókinni eru afrakstur þessarar starf-
semi. Upplestrafundir ljóða- og
bókavina hafa löngum verið haldnir
með ofangreindum hætti og er gam-
an að sjá að sama á við um kvik-
myndina.
Í upphafi bókar er bent á þá stað-
reynd að Biblían, eins og mörg önnur
trúarrit, sé frábrugðin bókmennta-
verkum að því leyti að hún er ekki að-
eins hluti menningar stórs hluta
mannkyns heldur er hún í raun
grunnur menningarinnar. Þetta þýð-
ir að þótt trúmál séu almenningi
kannski ekki sérlega ofarlega í huga
er kristilegur boðskapur samofinn
menningu hins daglega lífs en birtist
þá gjarnan í eins konar dulbúningi.
Ritstjórar benda t.d. á að ef áhorf-
andi er ekki þeim mun betur að sér í
Biblíufræðum kunni söguþráður
kvikmynda eins og The Matrix og
Gestaboð Babettu að fara fyrir ofan
garð og neðan. Þá er rannsókn á birt-
ingarmyndum trúarhugmynda verk-
efni sem hefur ekki verið sinnt sem
skyldi, kannski vegna þess að meðan
biblíufræðingar rannsaka Biblíuna af
miklum krafti sökum áhrifa hennar á
menningu okkar hefur gleymst að
gæta betur að áhrifunum sjálfum.
Viðfangsefni og áhersluatriði
greinahöfunda eru ólík. Bókinni er
þó skipt í fjóra hluta eftir efni. Í
fyrsta hlutanum er fjallað um krist-
gervinga á hvíta tjaldinu en með orð-
inu „kristgervingur“ r átt við per-
sónu sem skírskotar á allverulegan
hátt til persónu eða lífs Jesú Krists.
Arnfríður Guðmundsdóttir beinir
sjónum að bókstaflegum framsetn-
ingarmyndum Krists á hvíta tjaldinu
áður en hún fjallar um kvenkyns
kristgervinga í myndunum Brimbrot
og Dead Man Walking. Þá er fjallað
sérstaklega um Babettu sem krist-
gerving meðan Pétur Pétursson
skoðar kúrekahetjuna eins og hún er
túlkuð af Clint Eastwood sem (of-
beldishneigðan) kristgerving. Í öðr-
um hluta bókarinnar er nánar gætt
að einstökum myndum; fjallað er um
Cast Away, Magnolia, Kolja og
Blade Runner í greinaröð þar sem
tengsl myndanna við kristna hug-
myndafræði eru dregin fram. Í
þriðja hluta eru viðhorf gagnvart
kristnum boðskap og trúarhreyfing-
um skoðuð í víðara samfélagslegu
ljósi og í þeim fjórða eru trúarstef í
kvikmyndum Krzysztofs Kieslowski
gaumgæfð.
Þegar best lætur í fræðiriti þessu,
eins og í greiningu Gunnars J. Gunn-
arssonar á kvikmynd P.T. Ander-
sons, Magnoliu, er um skýran og
greinagóðan kvikmyndalestur að
ræða þar sem trúarleg tengsl eru
dregin fram í dagsljósið sem dýpka
myndina. Áherslan, sem þar er lögð á
að flétta greiningu á tónlistinni sem
prýðir myndina sjálfu efninu, er til
fyrirmyndar. Afar áhugaverð fannst
mér svo grein Bjarna Randvers Sig-
urvinssonar „Heilaþvottur, hug-
stjórnun eða sjálfstæð ákvörðun:
Umdeildar stjórnmálahreyfingar og
trúarhreyfingar í kvikmyndum“ en
eins og titillinn gefur skýrt til kynna
er þar fjallað um afmarkaða kvik-
myndagrein sem Bjarni kynnir til
sögunnar og lýsir með dæmum um
lykilmyndir. Þarna hefur áhugaverð-
ur flötur fundist sem gefur höfundi
færi á að skoða trúarleg stef í víðu
kvikmyndalegu samhengi. Þá er að
finna fróðlega útlistun á kenningum
og viðbrögðum við hugmyndum um
heilaþvott og skaðleg áhrif ofsa-
trúarhópa. Bjarni gætir hlutleysis og
gagnrýnir einfeldningsleg viðbrögð
við trúarlegri reynslu, eins og þau
birtast t.d. í hetjusögum af afforrit-
urum á hvíta tjaldinu.
Ég held að óhætt sé að segja að
Guð á hvíta tjaldinu sé gott framlag
til kvikmyndaumræðu á Íslandi.
Flestar greinarnar eru fróðlegar af-
lestrar og sýna hversu ríkt sjónar-
horn trúarlegur lestur á kvikmyndir
getur verið. Það rýrir þó fræðilegt
gildi bókarinnar að nafna- og hug-
takaskrá vantar og frekar heldur en
að beina sjónum að Kieslowski í síð-
asta hlutanum hefði mér fundist eðli-
legt að setja íslenskar kvikmyndir
undir smásjána. Meðan ljóst er að
kvikmyndir Hrafns Gunnlaugssonar
og Friðriks Þórs eru afar opnar fyrir
lestri af þessu tagi, svo aðeins tveir
leikstjórar séu nefndir, er ekki
fjallað um eina einustu íslenska
mynd í bókinni, og telst það helsti
galli verksins.
Trúarleg stef
í kvikmyndum
BÆKUR
Kvikmyndafræði
Ritstjórar eru Bjarni Randver Sig-
urvinsson, Gunnlaugur A. Jónsson og
Þorkell Ágúst Óttarsson. Háskóla-
útgáfan, 2001. 290 bls.
GUÐ Á HVÍTA TJALDINU, TRÚAR- OG
BIBLÍUSTEF Í KVIKMYNDUM
Björn Þór Vilhjálmsson
LISTIR
40 FÖSTUDAGUR 14. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÁRNI Larsson sendi frá sér fyrstu
ljóðabók sína 1974. Þá
voru umbrotatímar,
svo í ljóðlistinni sem í
þjóðfélaginu. Gömul
gildi voru afskrifuð.
Þjóðlegar hefðir voru
teknar til úreldingar.
Heimsmyndin var í
upplausn, ljóðlistin
varð sjálfhverf, skáldin
tóku að líta í eigin barm
og velta fyrir sér
áhrifamætti orðanna –
eða áhrifaleysi. Hvers
mátti sín orðið? Var
hægt að treysta merk-
ingu þess? Var hægt að
endurnýja merkingu
þess? Ef flett er ljóða-
bókum frá þessum árum hlýtur að
vekja furðu hve mörg skáld stóðu
frammi fyrir þeim spurdaga. Tíðum
heyrðust orð eins og þanþol – þanþol
málsins. Var hefðbundin málvenja
hótinu skárri en annað hefðbundið?
Varð ekki að skapa nýtt mál handa
nýjum heimi?
Því aðeins er þetta rifjað upp hér
og nú að orðsins máttur er enn á dag-
skrá í þessari síðustu ljóðabók Árna.
Í ljóðinu Kveðjustund á Járnbraut-
arstöð talar hann um »fræðimennsku
lyginnar«. Stundum skiptir hann á
milli lína samsettum orðum og leitast
þannig við að bregða nýju ljósi yfir
inntakið, »ljós / brot« og »staf / róf«
svo dæmi séu tekin. Ljóðum hans
mun ætlað að vekja hugrenningar
fremur en að kveikja hugmyndir. Til
þess beitir skáldið margvíslegu lík-
ingamáli. Heiti bókarinnar, Sólar-
geislarnir í vindhörpunni, býr sjálft
yfir frumlegri líkingu. Myndmál
Árna er þó ekki alltaf jafn vel til fund-
ið. Tilraunir hans til að stilla upp ein-
hvers konar andstæðum heppnast
svona og svona, stundum betur,
stundum miður. Ein dögun og önnur
heitir til að mynda eitt ljóðið. Það
hefst svona:
dögunin kemur
með birtu orðanna
Þetta er notalegt upphaf og ljós-
gjafi í orðsins fyllsta skilningi. Í fram-
haldi af þessu koma svo hugdettur
um ljóðið, hvað sé ljóð
eða réttara sagt hvað sé
ekki ljóð. Því orðin eru
þó efni í ljóð, ekki svo.
En um það framhalds-
efnið segir að lokum:
þau hafa ekki
spreiað vofur
Þessi uppstilling hug-
takanna er svo sem
nógu nýstárleg. Í besta
falli getur þetta heitið
sniðugt. Skylt er þó að
geta þess að dæmi þetta
er valið sem sýnishorn
þess hvernig skáldið
teygir sig lengst til að
hnýta saman andhverf
hugtök – hugtök sem að dómi und-
irritaðs eiga slaka samleið. Miklu oft-
ar er líkingamál Árna nærtækara –
eðlilegra er manni óhætt að segja –
og þar með áhrifameira. Til að mynda
er sjálfsagt að staldra vel við eftirfar-
andi ljóð sem skáldið nefnir stutt og
laggott Kvíðalíferni:
hringrásin hefur hrokkið
í sundur
kyrkislöngur atvika
skríða um hjartarætur
ljós ormar éta
skugga minn
Þegar öllu er á botninn hvolft eru
Sólargeislarnir í vindhörpunni ekki
þess konar bók að hún verði afgreidd
með einu lýsingarorði. Sumt er þarna
misheppnað, annað gott, stöku ljóð
eftirminnilegt; gæti sómt sér í hvaða
safnriti sem er. Sumt má kenna við
tilraunastarfsemi, annað getur skoð-
ast klárt og fullburða. Ætli megi ekki
líta til Árna sem dæmigerðs fulltrúa
skáldakynslóðar sem lagði af stað til
að breyta heiminum en endaði í leit
að sjálfri sér?
Orðsins máttur
BÆKUR
Ljóð
Eftir Árna Larsson. 82 bls. Ljóðasmiðjan
sf. Prentun: Oddi hf./Offset. Reykjavík,
2001.
SÓLARGEISLARNIR Í VINDHÖRPUNNI
Árni Larsson
Erlendur Jónsson
Í ÍSHERRANUM erum við leidd
aftur til ársins 1913 þegar áhöfn á
skipinu Karluk er að leggja upp í
norðurheimskautsleiðangur fyrir
kanadísku stjórnina undir stjórn
Vilhjálms Stefánssonar. Um borð
eru nafntogaðir vísindamenn og
þaulvanir leiðangursmenn í bland
við óreynda þátttakendur, sem segir
þó ekki mikið um hversu þrautgóðir
menn eiga eftir að reynast á rauna-
stund síðar. Skipið lætur úr höfn í
Viktoríu í júní 1913, siglir yfir
Alaskaflóa, í gegnum Beringssund
og norður fyrir Alaska þar sem það
festist í ís eftir sex vikna siglingu,
nálægt norðurströnd Alaska. Skipið
rekur næstu fimm mánuðina stjórn-
laust vestur um haf langt norðan
heimskautsbaugs og brotnar loks og
sekkur. Skipverjar eru staddir
skipslausir úti á ísnum um hávetur
og taka ákvörðun um að ganga yfir
ísinn í suðurátt, um 80 mílna leið að
eyju, Vrangeleyju, sem er á stærð
við Vestfjarðakjálkann. Þeir komast
á eyjuna eftir ægilegt harðræði á
ísnum og koma sér upp búðum.
Eyjan er um 200 mílum norðan Síb-
eríu og til að freista þess að ná í
hjálp, leggur skipstjórinn, Robert
Bartlett af stað gangandi yfir ísinn
upp að meginlandinu. Honum tekst
ætlunarverk sitt og kemst að lokum
til Alaska og sendur er út björg-
unarleiðangur. Í september 1914,
eftir sex mánaða harðræði á eynni
sem kostaði nokkra skipbrotsmenn
lífið, er þeim loks bjargað og eru
þeir nær óþekkjanlegir eftir ömur-
lega vist á eyðilegasta stað sem
menn geta ímyndað sér.
Höfundurinn byggir söguna m.a.
á dagbókum skipbrotsmannanna og
leggur sig fram um að segja ógleym-
anlega sögu og skapa einstæðar per-
sónur. Þetta er fyrst og fremst
glæsilegt sköpunarverk höfundar,
sem lætur mann sannarlega ekki
ósnortinn, þrátt fyrir ýmsa rann-
sóknargalla sem Gísli Pálsson pró-
fessor segir í ítarlegri grein sinni
(Mbl. 7. janúar 2001) að séu í verk-
inu. Hann bendir á að sagan tilheyri
þeirri bókmenntategund sem fjalli
um hetjur og þorpara, með Bartlett
skipstjóra og Vilhjálm Stefánsson í
aðalhlutverkum.
Sagan varpar litlum ævinýra-
ljóma á Vilhjálm sem fór frá borði
skömmu eftir að skipið festist í ísn-
um. Hinir, sem eftir urðu, sökuðu
hann um að hafa yfirgefið leiðang-
urinn samkvæmt orðanna hljóðan.
Vilhjálmur sagðist ætla í veiðiferð
og koma aftur í skipið tíu dögum síð-
ar. Tveim dögum síðar brestur á
óveður og skipið rekur með ísnum
langt frá landi. Bartlett skipstjóri
fer síðan að gruna Vilhjálm um að
hafa yfirgefið leiðangurinn undir því
yfirskini að fara í veiðiferð. „Ef
þetta var í raun og sann veiðiferð, af
hverju var Hadley, gildruveiðimað-
urinn mikli, ekki tekinn með? Eða
Chafe, skyttan góða? Af hverju var
Kuraluk, langbesti veiðimaðurinn,
eftir í Karluk en tveir minni spá-
menn fóru í hans stað?“ (67). Sex
mánuðum síðar, þegar skipið er
sokkið, á Vilhjálmur að hafa sagst
sannfærður um að Karluk væri
óhultur sem og mennirnir um borð.
Enginn vissi hins vegar neitt um af-
drif áhafnarinnar og stjórnvöld vildu
hvorki vekja falskar vonir né
slökkva þær.
Höfundur kennir Vilhjálmi ekki
um að skipið hafi yfirhöfuð fest í ísn-
um, enda tók Bartlett skipstjóri
ákvörðun um að færa sig frá strönd-
inni inn í ísbreiðuna í því skyni að
elta íslænur og komast þannig
áfram. Vilhjálmur vildi hins vegar
vera nær strönd og hafa landsýn en
við því óaði Bartlett þar sem hætta
var á að veikburða skipið laskaðist í
rekís.
Þrátt fyrir allt harðræðið tóku
skipbrotsmenn ljósmyndir úr leið-
angrinum, sem birtast víða í bókinni
og gera frásögnina enn áhrifaríkari.
Jafnvel þótt engar væru myndirnar
væri sögunni óhætt því textinn er
svo stórfínn að það er ekki annað
hægt en að lifa sig inni í þessa mjög
svo áhrifaríku sögu.
BÆKUR
Slysafrásagnir
Jennifer Niven. Íslensk þýðing: Rúnar
Helgi Vignisson. PP Forlag, Ísland, 2001,
432 bls.
ÍSHERRANN. HIN AFDRIFARÍKA SJÓFERÐ
KARLUKS
Vísindamenn kanadíska norðurskautsleiðangursins árið 1913.
Örlygur Steinn Sigurjónsson
Áhrifamikil
saga skip-
brotsmanna