Morgunblaðið - 16.05.2002, Blaðsíða 40

LISTIR
40 FIMMTUDAGUR 16. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
LISTAKLÚBBUR Þjóðleikhúss-
ins bauð upp á leiklestur á Fótbolta-
sögum Elísabetar Jökulsdóttur síð-
astliðið mánudagskvöld. Elísabet er
einn þeirra höfunda sem hafa lagt
hvað mesta rækt við örsagnaformið í
íslenskum bókmenntum og Fót-
boltasögurnar sem komu út fyrir síð-
ustu jól eru þriðja örsagnasafn henn-
ar.
Fótboltasögurnar hafa að geyma
49 stuttar sögur sem snúast allar á
einn eða annan hátt um fótbolta og
fótboltamenn. Hér er brugðið upp
svipmyndum af lífinu innan og utan
vallar sem oftar en ekki endurspegla
hvort annað á skemmtilegan hátt.
Texti Elísabetar einkennist af góð-
um húmor og leik með tungumálið og
saman mynda sögurnar sterka heild
eins og kom vel í ljós í leiklestri
Listaklúbbsins.
Nafna höfundar, Elísabet Ron-
aldsdóttir, gerir leikgerðina að Fót-
boltasögunum. Hún notar allan texta
bókarinnar (e.t.v. að undanskildum
örfáum línum), breytir að einhverju
leyti röð textabrotanna, býr til teng-
ingar á milli og breytir víða þriðju
persónu frásögn í fyrstu persónu
frásögn. Vel hefur tekist til við að
draga fram leikræna þætti textans
og í heild er leikgerðin ekki síður vel
lukkuð en bókin sjálf.
Það eru leikararnir Björn Jörund-
ur Friðbjörnsson, Hilmar Jónsson
og Stefán Jónsson sem eru í hlut-
verkum fótboltamannanna (útispil-
ara, markmanns, þjálfara, nuddara
og dómara) en sem liðsauka hafa
þeir fengið Sólveigu Zophoníasdótt-
ur, Ungfrú Ísland.is, sem er hér í
hlutverki blaðamanns. Kraftur og
leikgleði einkenndi leik strákanna og
samspil var gott. Ungfrúin var ögn
feimin og hikandi í leiknum þótt hún
læsi textann sinn af einlægni.
Helgu Jónsdóttur leikstjóra hefur
tekist vel að draga fram það samspil
lífs og (fótbolta)leiks, sigra og ósigra
sem sífellt er að verki í þessum sög-
um Elísabetar. Sýningin er smellin
og skemmtileg og tilvalið að æfa
hana dálítið upp og bjóða á árshátíðir
knattspyrnufélaganna. Fáir fót-
boltamenn voru sjáanlegir í Þjóð-
leikhúskjallaranum á mánudags-
kvöldið en hér er vissulega á ferðinni
sýning sem ætti að höfða til þeirra.
Skorað í Listaklúbbnum
LEIKLIST
Listaklúbbur Þjóðleikhússins
Eftir Elísabetu Jökulsdóttur. Leikgerð: El-
ísabet Ronaldsdóttir. Leikstjóri: Helga
Jónsdóttir. Leikarar: Björn Jörundur Frið-
björnsson, Hilmar Jónsson, Stefán Jóns-
son og Sólveig Zophoníasdóttir. Leik-
lestur í Þjóðleikhúskjallaranum 13. maí.
FÓTBOLTASÖGUR
Soffía Auður Birgisdóttir
ÞVÍ má alveg slá föstu, að sýn-
ingin, Hin nýja sýn, sem kemur frá
Tretjakov-safninu í Moskvu, sé
drjúgur hvalreki í fjörur íslenzks
menningarlífs. Aldrei fyrr hefur
jafn upplýsandi framkvæmd ratað
til landsins hvað varðar þróun gildr-
ar myndlistar, frá hefðbundnum
viðhorfum til nýrra tjáhátta og bylt-
ingarkenndra hugmynda. Viðhorfa
sem voru samstiga breyttri þjóð-
félagsgerð er fylgdi í kjölfar iðn-
byltingarinnar, fram að þeim tíma
mestu tækniframförum í sögu
mannkynsins. Þau miklu hvörf
fæddu svo af sér þörf á nýjum hugs-
unarhætti á öllum sviðum raun- og
hugvísinda. Véltækni leysti hand-
verkið af hólmi í sívaxandi mæli,
vísindin fengu ný tæki upp í hend-
urnar sem aftur opnuðu þeim ný og
óþekkt svið, luku upp mörgum áður
luktum dyrum. Þessari þróun, er
hófst á seinni hluta nítjándu aldar,
jókst ásmegin með hverjum áratug
tuttugustu aldar og aldrei meir en
þá síðustu, sem enn einu sinni gjör-
breytti lífi manna og ásýnd heims-
ins.
Skapandi kenndir hafa frá upp-
hafi vega verið virkt grunnafl í
kviku allrar framþróunar, eins og
hin stóru fornminja- og þjóðhátta-
söfn eru til lifandi vitnis um. Og
hvað seinni tíma snertir heimslista-
söfnin, þar sem menn geta fylgt
þróuninni frá hinum assýrísku og
grísku snillingum fornaldar í bygg-
ingar- og höggmyndalist til okkar
tímatals. Og svo blómatíma Róm-
verja, hnignunarskeið þeirra, yfir
umbrotasamar miðaldir allt fram til
tíma endurfæðingarinnar er list-
hugtakið varð til sem framlenging
og æðra stig handverks, ígildi raun-
og hugvísinda. Næstu aldir var um
hægfara þróun að ræða allt fram á
nítjándu öld, einkum síðari helming
hennar þá iðnbyltingin hélt innreið
sína. Einkum er efnafræðin færði
listamönnum tilbúna liti upp í hend-
urnar, allt samanlagt litrófið, þeir
verksmiðjuframleiddir, fáanlegir í
túbum og geymsluþolið margfalt
meira.
Iðulega vilja síðastnefndu atriðin
gleymast, þegar listasagan er kruf-
in og skilgreind, en lesandi ímyndi
sér einungis hin miklu umskipti þá
mögulegt var að ganga að öllum lit-
um og kreista úr túbum. Listamenn
þurftu ekki lengur að búa þá til í
höndunum né verða sér úti um rán-
dýr afbrigði þeirra, sem aðeins hin-
ir frægustu höfðu efni á, einn blái
tónninn var jafnvel búinn til úr saf-
írryki. Fyrrum dýr og handofin lér-
eftin ennfremur fáanleg tilbúin í
rúllum, fín- sem grófkornuð. Má
með jafnmiklum rétti halda því
fram, að málarar hafi fengið nýtt
hljóðfæri á milli handanna með
stórum meira tónsviði, og að um
niðurrif eldri gilda hafi verið að
ræða. Þeir hafi einfaldlega verið
ölvaðir af öllum þeim nýju og fersku
möguleikum sem þeir skyndilega
fengu upp í hendurnar.
Vitanlega höfðu sögulegar hrær-
ingar í samtímanum sitt að segja
sem jafnan, en menn skulu vera
meðvitaðir um að þessi sérstöku
hvörf varðandi miðlana á milli
handanna voru á einn hátt ekki síð-
ur afdrifarík en tölvubyltingin á
okkar tímum.
Annað fylgdi iðnbyltingunni, er í
ljósi sögunnar telst til öfugþróunar,
sem var almennt vanmat á gildi fag-
urfræðinnar og skapandi kennda.
Fjöldaframleiðslan hreinlega valt-
aði yfir í fyrstu, og þrátt fyrir ýmsa
ljósa punkta stóð meira og minna
fram að upphafi örtölvualdar, en
hefur síðustu áratugi gengið í gegn-
um mikil umskipti sem ekki verður
séð fyrir endann á...
– Sýningin, Hin nýja sýn, færir
okkur ósjálfrátt upp í hendurnar
skilvirkasta dæmi um afmarkaðan
hluta þessara umskipta sem á okk-
ar breiddargráðu hefur rekið til
þessa. Hefst með nokkurs konar
sýnishorni af því helsta sem gert
var síðustu áratugi nítjándu aldar í
Rússalandi, og fylgir þróuninni
fram til 1930, er ríkið tók alfarið að
sér að marka stefnuna, hugsa fyrir
listamenn. Þetta er í þeim mæli um-
fangsmikið efni að greina frá, svo
menn stígi báða fætur til jarðar, að
almennur listdómur nægir engan
veginn, og því hef ég ákveðið að
skrifa þrjár greinar og kryfja þró-
unina í víðu samhengi. Hin fram-
úrskarandi, skilvirka og myndum
prýdda sýningarskrá/bók upp á 206
síður, hvar lesið er í mörg listaverk-
anna, er einstök og óvenjuleg við-
bót, kallar hins vegar á annars kon-
ar og ítarlega orðræðu til hliðar.
Rússland var lengstum hjúpað
dulúð vegna fjarlægðar sinnar og
stærðar, einangrað og frumstætt
þjóðfélag allt þar til Pétur mikli
(1672–1725) kom til sögunnar og
opnaði landið áhrifum úr vestri,
blés nýjum lífsanda í hinn mikla sof-
andi risa. Keisarinn hafði hrifist af
menningu, atvinnulífi og borgum
Evrópu, og það markaði mikil tíma-
mót er hann lagði hornstein að nýj-
um og miklum borgarkjarna, St.
Petersburg, 1701. Vildi með því
sníða ríki sitt að vestrænni fyrir-
mynd, rússneska þjóðin listræn í
eðli sínu afar trúuð og með sterka
þjóðerniskennd. Eftir að Pétur
mikli féll frá ríktu hvorki meira né
minna en fjórir keisarar og keisara-
ynjur á sextán ára tímabili, Katrín
I., Pétur II., Anna I., og Iwan IV.,
eða þar til Elísabet Petrovna (1709–
62), dóttir Péturs mikla, hrifsaði til
sín völdin með hallarbyltingu 1741,
og hóf strax að treysta grunnein-
ingar þess. Hún ríkti í tuttugu og
eitt ár og á tímabilinu var hafist
handa við að reisa Vetrarhöllina, og
hin Keisaralega akademía fyrir
fagrar listir var stofnuð. Höllin,
með sína 1.050 sali og 1.786 glugga,
reis á átta árum, en Elísabet lést í
þann mund er hún var fullgerð og
við völdum tók Pétur III. Hann
ríkti einungis í sex mánuði, þar sem
valdasjúkri eiginkonu hans lá svo á
að verða ekkja og taka við ríkisfor-
ráðum.
Það var hún; Katrín II., nefnd hin
mikla (1729–96), sem öðru fremur
tengdi Rússland evrópskum hefð-
um og siðum, meðal annars með
viðamiklum innkaupum á listaverk-
um frá París. Fékk engan annan en
heimspekinginn Denis Diderot til
liðs við sig við val þeirra sem út af
fyrir sig er mikil og spennandi saga.
Lét í gríð og erg prenta rúblur,
pappírspeninga, til að fjárfesta
kaupin. Einkasafn hennar í Erem-
itage-höllinni í Pétursborg, stofnað
1764, nú einnig til húsa í Vetrarhöll-
inni, hefur með tímanum þróast í að
verða eitt nafnkenndasta listasafn
heims. Áhrifin af söfnunaráráttu
hinnar foldgnáu keisaraynju, hefur
eðlilega haft ómæld áhrif á mótun
rússneskrar myndlistar og þróun
hennar. Framan af var Keisaralega
akademían frekar íhaldssöm stofn-
un eins og slíkum hættir til að
verða, en ný viðhorf voru í uppsigl-
ingu er hinn ungi Ilja Repin (1844–
1930) hóf nám í frjálsum teikniskóla
í borginni, einn helstur talsmaður
þeirra var Ivan Nicolajevitj
Kramskoj frá Ostrogorsk.
Þar sem Repín líkaði miður hinn
takmarkaði vinnutími í teikniskól-
anum, sótti hann fljótlega um inn-
göngu í Akademíuna og gekkst
undir inntökupróf í nóvember 1863,
sem hann stóðst. Á Akademíunni
var unnið til sjö að kveldi alla daga
vikunnar og námsskráin var eftir
því flókin og víðfeðm. Fyrirlestrar
hófust kl. átta að morgni og voru
ekki einungis af þeirri gerð sem
menn gátu búist við í skóla fyrir
verðandi listamenn: líffræði, fjar-
vídd, listasaga, stílsaga, sálarfræði,
stærðfræði, eðlis- og efnafræði, al-
menn saga, bókmenntir og kirkju-
saga. Tekið próf í öllu þessu og vís-
indalegi þáttur námsins náði yfir
heil sex ár. Að sjálfsögðu var stór
hluti dagsins og kvöldsins vígður
teikningu, málun og mótun, nem-
endur teiknuðu og máluðu einungis
nakta fyrirsáta og nemendurnir
voru sömuleiðis einungis karlmenn.
Nemendurnir á öllum aldri og
komu úr öllum áttum hins víðfeðma
ríkis, voru að auk af öllum þjóð-
félagstéttum, Keisaralega aka-
demían trúlega eina lýðræðislega
kennslustofnunin í þeirra tíma
Rússlandi. Ættgöfgi eða efnahagur
hafði ekki hið minnsta að segja, það
sem máli skipti var metnaður,
dugnaður og hæfileikar. Og eins og
nemendurnir komu margir prófess-
oranna frá lægstu stigum þjóð-
félagsins, aðrir voru frá útlandinu,
Þjóðverjar og Fransmenn, til-
heyrðu embættismannastéttinni
eða hernaðaraðlinum.
Það fóru margar sögur af I.N.
Kramskoj sem kenndi á Akadem-
íunni á sunnudögum og um hann
var talað af andagt og forundran,
átti ekki að hafa lært neins staðar
og málaði ei heldur helgimyndir.
Leit bara inn til eins eða annars
helgimyndamálara og bað um liti og
pensla, teiknaði svolítið og málaði
svolítið, alveg á sinn eigin hátt, og
að því kom á endanum að hann
gerði sér ferð til Pétursborgar.
Nemendurnir biðu alltaf í mikilli
eftirvætningu eftir sunnudeginum
og tímunum hjá Kramskoj, salurinn
troðfullur er hann birtist. Honum
dvaldist jafnan um stund hjá hverj-
um og einum, leiðrétti ekki, út-
skýrði einungis. Nemandans var að
greina hvað betur mátti fara og
ráða bót á því með eigin höndum.
Ilja Repin hafði ekki verið lengi á
Akademíunni er afdrifarík atburða-
rás átti sér stað, sem ekki mátti
ræða opinberlega, blöðin þögðu um
að skipun frá æðri stöðum. Hér var
um að ræða uppreisn hinna þrettán
nemenda, voru raunar fjórtán að
Kramskoj meðtölum, sem var í fyr-
irsvari. Ferskir vindar blésu frá
vestrinu, í allri Evrópu leituðu
menn nýrra leiða í skapandi athöfn-
um, höfðu fengið sig fullsadda af
goðsagnalegum og sígildum við-
fangsefnum, sögulegri og þjóðlegri
rómantík og vel klæddu sveitafólki.
Nú var það raunveruleikinn sem
gilti, hvunndagurinn allt um kring
og um leið var sem Rússland vakn-
aði. Risi upp við dogg og liti í kring-
um sig með opnum augum, limir
sem legið höfðu í dvala fengu líf,
blóðið sauð, vall og hríslaðist um þá.
Hin nýja sýn í listinni hafði haldið
innreið sína.
„Hin nýja sýn“
MYNDLIST
Listasafn Íslands
Opið alla daga frá 11–17. Lokað mánu-
daga. Til 16. júní. Aðgangur 400 krónur.
Ókeypis á miðvikudögum. Sýningarskrá
3.500 kr.
MÁLVERK
RÚSSNESK MYNDLIST
Bragi Ásgeirsson
Ivan Nicolajevitj Kramskoj.
Sjálfsmynd Ilja Repin, gerð ár-
ið sem hann hóf nám við Keis-
aralegu akademíuna fyrir fagr-
ar listir í Pétursborg.
ÖRLEIKRIT dagsins nefnist Nor-
rænt samstarf og er eftir Kristján
Þórð Hrafnsson rithöfund og Guð-
laug Valgarðsson
myndlistarmann.
Útsendingar-
staður er Lands-
bankinn í Aust-
urstræti og hefst
leikurinn stund-
víslega kl. 17.05
og verður að
venju í beinni út-
sendingu á Rás
1.
„Norrænt samstarf fjallar um
myndlistarkonu sem á fund með
tveimur yfirmönnum í banka til að
kynna fyrir þeim myndlistarupp-
ákomu sem hana langar að standa
fyrir í afgreiðslusal bankans ásamt
dönskum gjörningalistamanni,“
segir höfundurinn Kristján Þórður í
spjalli við Morgunblaðið. „Mynd-
listarkonan sýnir yfirmönnunum
myndverk eftir sig en samræðurnar
snúast að mestu leyti um gjörning-
inn sem danska listamanninn lang-
ar að fremja og það má segja að sá
gjörningur myndi nokkurs konar
ósýnilegt leikrit í leikritinu eða
ósýnilega myndlist í leikritinu.
Þetta er gamanleikrit þar sem ólík-
ar hugmyndir um það hvers konar
list eigi erindi við viðskiptavini í
banka rekast á.“
Leikarar eru Guðmundur Ólafs-
son, Halldór Gylfason og María
Pálsdóttir. Leikstjóri er Harpa
Arnardóttir.
Örleikrit á Rás 1 á Listahátíð
Norrænt samstarf
í hnotskurn
Kristján Þórð-
ur Hrafnsson